عنوان مقاله: مهدویت در قرآن: آیات مختص
نویسنده : تاجری نسب، غلامحسین
:کلمات کلیدی
قرآن، تفسیر اثری / امام مهدی علیهالسلام ، آیات مهدویّت / تفسیر، شیعی/ مهدویّت، اصالت قرآنی.
کلید واژهها: قرآن، تفسیر اثری / امام مهدی علیهالسلام ، آیات مهدویّت / تفسیر، شیعی/ مهدویّت، اصالت قرآنی.
آیات مختصّ به متون امامیّه
۳. تعیین مصداق
آیهی اوّل
أُولئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِم وَ رَحْمَةٌ وَ أولئِکَ هُمُ المُهتَدُونَ.(۲)
روایات
یکم. الکلینیّ: أبیبصیر، عن أبیعبداللّه علیهالسلام قال: «قالَ أبی لِجابربن عبداللّه الأنصاریّ: … أخبِرنی عَنِ اللَّوحِ الَّذی رَأیتَهُ فی یَدِ أمّی فاطمة علیهاالسلام … فقال جابر: فأُشهِدُ بِاللّهِ أنّی هکَذا رَأیتُهُ فِی اللَّوحِ مَکتوبا:
… و أُکَمِّلُ ذلِکَ بِابنهِ م ح م د رَحمَةً لِلعالَمینَ؛ عَلَیهِ کَمالُ موسی وَ بَهاءُ عیسی وَ صَبرُ أیّوبٍ. فَیُذَلُّ أولِیائی فی زَمانِهِ¨ وَ تُتَهادی رُؤُوسُهُم کَما تُتَهادی رُؤوسُ التُرکِ وَ الدَیلَم، فَیُقتَلونَ وَ یُحرَقونَ وَ یَکونونَ خائِفینَ مَرعوبینَ وَجِلینَ، تُصبَغُ الأرضُ بِدِمائِهِم وَ یَفشُو الوَیلُ وَ الرَّنَّةُ فی نِسائِهِم. أولئِکَ أولیایی حقّا؛ بِهِم أدفَعُ کُلَّ فِتنَةً عَمیاءَ حِندِس، وَ بِهِم أکشِفُ الزَلازِلَ وَ أدفَعُ الآصارَ وَ الأغلالَ؛ «أُولئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِم وَ رَحْمَةٌ وَ أولئِکَ هُمُ المُهتَدُونَ».(۳)
آیهی دوم
فَلَمّا فَصَلَ طالوتُ بِالجُنودِ قالَ إنَّ اللّهَ مُبتَلیکُم بِنَهرٍ فَمَن شَرِبَ مِنهُ فَلَیسَ
______________________________
۱. الغیبه / ۱۶۰؛ کمالالدّین، ص ۳۶۰؛ النعمانی، الغیبه / ۱۷۶ با اندک تفاوت لفظی.
۲. بقره (۲) / ۱۵۷.
۳. کافی ۱ / ۵۲۷ـ ۵۲۸؛ النعمانی، الغیبه / ۶۲ـ ۶۳؛ کمالالدّین ۱ / ۳۰۸ـ ۳۱۰.
—————————————-
مِنّی… فَشَرِبوا مِنهُ إلاّ قَلیلاً مِنهُم…(۱)
روایات
یکم. فضلبن شاذان: أبیبصیر، عن أبیعبداللّه الصّادق علیهالسلام قال:
إنَّ أصحابَ طالوتَ ابْتُلوا بِالنَّهَرِ الَّذی قالَ اللّهُ تَعالی: «إنَّ اللّهَ مُبتَلیکُم بِنَهَرٍ»وَ إنَّ أصحابَ القائِمِ علیهالسلام یُبتَلونَ بِمِثلِ ذلِکَ.(۲)
آیهی سوم
إنَّ اللّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نوحا وَ آلَ إبراهیمَ وَ آلَ عِمرانَ عَلَی العالَمینَ * ذُرِّیَّةً بَعضُها مِنْ بَعضٍ وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ.(۳)
روایات
یکم. النعمانیّ: جابربن یزید الجعفیّ، قال أبوجعفر الباقر علیهالسلام :
… و القائِمُ یَومَئِذٍ بِمَکَّةَ، قَد أسنَدَ ظَهرَه إلَی البَیتِ الحَرامِ مُستَجیرا بِهِ، فَیُنادی: یا أیُّهَا النّاسُ … مَن حاجَّنی فِی النَّبیّینَ فَأنَا أولَی النّاسِ بِالنَّبیّینَ. ألَیسَ اللّهُ یَقولُ فی مُحکَمِ کِتابِهِ: «إنَّ اللّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نوحا… وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ»؟ فَأنا بَقِیَّةٌ مِن آدَمَ وَ ذَخیرَةٌ مِن نوحٍ وَ مُصطفیً مِن إبراهیمَ وَ صَفْوَةٌ مِن مُحَمَّدٍ صَلّیاللّه عَلَیهِم أجمعین…(۴)
آیهی چهارم
إنَّ أولَی النّاسِ بِإبراهیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعوهُ وَ هذا النَّبیُ وَ الَّذینَ آمَنوا…(۵)
روایات
یکم. العیّاشیّ: عبدالأعلی الجَبَلیّ، قال: قالَ أبوجعفر علیهالسلام :
______________________________
۱. بقره (۲) / ۲۴۹.
۲. الغیبه، به نقل شیخ طوسی، در الغیبه / ۴۷۲؛ النعمانی، الغیبه / ۳۱۶ مضمون آیه، با تعبیر «سَنَبتَلیکُم».
۳. آلعمران (۳) / ۳۳ و ۳۴.
۴. الغیبه / ۲۸۱؛ الاختصاص / ۲۵۶ـ ۲۵۷.
۵. آلعمران (۳) / ۶۷.
—————————————-
یَکونُ لِصاحِبِ هذا الأمر غَیبَة فی بَعضِ هذِهِ الشِعابِ … وَ للّهِ لَکَأنّی أنْظُرُ إلَیهِ وَ قَد أسنَدَ ظَهرَه الَی الحَجَر، ثُمَّ یُنشِد اللّهَ حَقَّهُ، ثُمَّ یَقُولُ: یا أیُّهَا النّاسُ… مَن یُحاجِّنی فی إبراهیمَ فَأ نَا «أولَی النّاسِ بِإبراهیمَ»…(۱)
آیهی پنجم
… یُمدِدکُم رَبُّکُم بِخَمسَةِ آلافٍ مِنَ المَلائِکَةِ مُسَوِّمین.(۲)
روایات
یکم. العیّاشیّ: ضُرَیسبن عبدالملک، عن أبیجعفر علیهالسلام قال:
إنَّ المَلائِکَةَ الَّذینَ نَصَروا مُحَمَّدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم یَومَ بَدرٍ فِی الأرضِ ما صَعِدوا بَعدُ، وَ لا یَصعَدونَ حَتّی یَنصُروا صاحِبَ هذا الأمرِ، وَ هُم خَمسَةُ آلافٍ.(۳)
آیهی ششم
وَ مَن یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأولئِکَ مَعَ الَّذینَ أنعَمَ اللّهُ عَلَیْهِم مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحینَ وَ حَسُنَ أولئِکَ رَفیقا.(۴)
روایات
یکم. فرات الکوفیّ: أصبغبن نُباته، عن أمیرالمؤمنین علیهالسلام قال:
إنَّ أفضَلَ الخَلقِ یَومَ یَجمَعُ اللّهُ الرُّسُلُ، وَ إنَّ أفضَلَ الرُّسُلِ مُحَمَّدٌ صلیاللهعلیهوآلهوسلم ، ثُمَّ إنَّ أفضَلَ کُلِّ أُمَّةٍ بعَدَ نَبِیَّها وَصِّیُ نَبِیِّها… وَ إنَّ أفضَلَ الأوصیاءِ وَصِیُ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام ، ثُمَّ إنَّ أفضَلَ النّاسِ بَعدَ الأوصیاءِ الشُّهَداءُ وَ إنَّ أفضَلَ الشّهداءِ حَمَزَةُ سیِّدُ الشُهَداءِ وَ جَعفَرٌ ذُوالجَناحَیْنِ… وَ السِّبطانِ الحَسَنُ وَ الحُسینُ سَیِّدا شَبابِ أهلِ الجَنَّةِ… وَ المَهدِیُ علیهمالسلام یَجعَلُهُ اللّهُ مَن أحَبَّ مِنّا أهلِ البَیتِ، ثُمَّ قالَ: أبِشرواـ ثلاثاـ «وَ مَن یُطِعِ…. أولئِکَ رَفیقا».(۵)
______________________________
۱. تفسیر عیّاشی ۲ / ۶۱؛ همین مضمون در ۱ / ۸۴ از جابر جعفی؛ القمّی، التفسیر ۲ / ۲۰۵ از: ابوخالد کابلی؛ النعمانی، الغیبه / ۱۸۲ از اسماعیلبن جابر و / ۲۸۱ از: جابر جعفی.
۲. آلعمران (۳) / ۱۲۵.
۳. تفسیر عیّاشی ۱ / ۲۲۰ ؛ اثبات الهُداه ۷ / ۹۶.
۴. نساء (۴) / ۶۹.
۵. التفسیر / ۱۱۲؛ کافی ۱ / ۴۵۰ با اندک تفاوت.
—————————————-
آیات هفتم و هشتم
وَ قالوا لَو لا نُزِّلَ عَلَیهِ آیَةٌ مِن رَبِّهِ، قُل إنَّ اللّهَ قادِرٌ عَلی أن یُنَزِّلَ آیَةً…(۱)
وَ قُلِ الحَمدُ لِلّهِ سَیُریکُم آیاتِهِ فَتعَرِفونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمّا تَعمَلونَ.(۲)
روایات
یکم. القمّیّ: أبوالجارود، عن الباقر علیهالسلام فی قوله تعالی: «إنَّ اللّهَ قادِرٌ…» قالَ:
سَیُریکُمْ فِی آخِرِ الزَّمانِ آیاتٍ مِنها: دابَّةٌ فِی الأرضِ، وَ الدَّجّالُ، وَ نُزولُ عیسَیبن مَریمَ وَ طُلوعُ الشَّمسِ مِن مَغرِبِها.(۳)
آیهی نهم
الَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبی لَهُم وَ حُسنُ مآبِ.(۴)
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: علیّبنعاصم، عن محمّدبنعلیِّبنموسی، عَن آبائِهِ علیهمالسلام ، عَن الحسینبنعلیِ علیهماالسلام ، قالَ: دَخَلتُ عَلی رَسولِ اللّهِ صلیاللهعلیهوآلهوسلم ، وَ عِندَهُ أُبَیُبنُکَعبٍ. فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلیاللهعلیهوآلهوسلم :
… فَهُوَ إمامٌ تَقیٌ نَقیٌ بارٌّ مَرضیٌ هادٍ مَهدیٌ، أوَّلُ العَدلِ وَ آخِرُهُ… طوبی لِمَن لَقِیَهُ وَ طوبی لِمَن أحَبَّهُ، وَ طوبی لِمَن قالَ بِهِ، یُنجیهِمُ اللّهُ مِنَ الهَلَکَةِ… .(۵)
دوم. الشیخ الصّدوق: أبیبصیر، قال: قالَ الصّادق جعفربنمحمّد علیهماالسلام :
طُوبی لِمَن تَمَسَّکَ بِأمرِنا فی غَیبَةِ قائِمِنا فَلَم یَزِغْ قَلبُهُ بَعدَ الهِدایَةِ، فَقُلت لَهُ: جُعِلتُ فِداکَ وَ ما طُوبی؟ قالَ: شَجَرَةٌ فِی الجَنَّةِ أصلُها فی دارِ عَلیِبنِ أبیطالِبٍ علیهالسلام وَ لَیسَ مِن مُؤمِنٍ إلاّ وَ فی دارِهِ غُصنٌ مِنْ أغصانِها وَ ذلِکَ قَولُ اللّهِ عزَّ وَ جَلَّ: «طُوبی لَهُم وَ حُسنُ مآبِ».(۶)
______________________________
۱. انعام (۶) / ۳۷.
۲. نمل (۲۷) / ۹۳.
۳. تفسیر قمی ۱ / ۱۹۸؛ صافی ۱ / ۵۱۵ و نَوادِر الاخبار / ۲۶۰.
۴. رعد (۱۳) / ۲۹.
۵. کمالالدین / ۲۶۷ـ ۲۶۸؛ عیون اخبار الرّضا علیهالسلام ۱ / ۶۴ـ ۶۵؛ إعلام الوَری / ۳۸۱.
۶. کمالالدین / ۳۵۸؛ معانی الاخبار / ۱۱۲ ؛ کنز الدّقائق ۶ / ۴۵۱.
—————————————-
سوم. الشیخ الصّدوق: یونسبنعبدالرّحمان، قال: دَخَلتُ عَلی موسَیبن جعفر علیهماالسلام … ثُمَ قالَ:
طوبی لِشیعَتِنا، المُتَمَسِّکینَ بِحَبلِنا فی غَیبَةِ قائِمِنَا، الثّابِتینَ عَلی مُوالاتِنا وَ البَراءَةِ مِن أعدائِنا، أولئِکَ مِنّا وَ نَحنُ مِنهُم، قَد رَضوا بِنا أئِمَّةً وَ رَضینا بِهِم شیعَةً. فَطوبی لَهُم، ثُمَّ طوبی لَهُم، وَ هُم وَ اللّهِ مَعَنا فی دَرجاتِنا یَومَ القِیامَة.(۱)
آیهی دهم
ألَمْ تَرَوْا أنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُم ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الأرضِ وَ أسبَغَ عَلیکُم نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً …؟(۲)
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: محمّدبن زیاد الأزدیّ، قال: سألْتُ سَیَّدی موسَیبن جعفر علیهماالسلام عَن قَولِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ أسْبَغَ عَلَیْکُم نِعَمَهُ ظاهِرَةٌ وَ باطِنَةٍ» فَقالَ:
النِّعمَةُ الظَّاهِرَةُ: الإمامُ الظّاهِرُ، وَ الباطِنَةُ: الإمامُ الغائبُ. فَقُلْتُ لَهُ: وَ یَکُونُ فِی الأئِمَّةِ مَن یَغِیبُ؟ قالَ: نَعَم، یَغِیبُ عَن أبصارِ النّاسِ شَخصُهُ وَ لا یَغِیبُ عَن قُلُوبِ المُؤْمِنینَ ذِکْرُهُ، وَ هُوَ الثَّانی عَشَرَ مِنَّا، یُسَهِّلُ اللّهُ لَهُ کُلَّ عَسِیرٍ، وَ یُذَلِّلُ لَهُ کُلَّ صَعْبٍ، وَ یُظْهِرُ لَهُ کُنوزَ الأرضِ، وَ یُقَرِّبُ لَهُ کُلَّ بَعِیدٍ، وَ یُبِیرُ بِهِ کُلَّ جَبَّارٍ عَنیدٍ، وَ یُهْلِکُ عَلی یَدِهِ کُلَّ شَیطانٍ مَرِیدٍ. ذلِکَ ابنُ سَیِّدَةِ الإماءِ، الَّذی تَخفی عَلَی النَّاسِ وِلادَتُهُ وَ لا یَحِلُّ لَهُمْ تَسمِیَتُهُ(۳) حَتَّی یُظهِرَهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَملاَءَ الأرضَ قِسطا وَ عَدلاً، کَما مُلِئَتْ جَورا وَ ظُلما.(۴)
______________________________
۱. کمالالدین / ۳۶۱؛ کفایةالأثر / ۲۶۵ـ ۲۶۶؛ نوادر الأخبار / ۲۵۰.
۲. لقمان (۳۱) / ۲۰.
۳. چند روایت، با چنین معنا و مضمون، در آثار امامیّه آمده که از نام بردنِ مهدی نهی میکند؛ در حالی که احادیثی دیگر، اسم ایشان را، به روشنی میبرد. نگارنده، در مسیر تفقّه این اخبار و جمع میان آنها، گامهایی پیموده و رهاوردی فراهم ساخته بود که به جهت اختصاص بحث به مکتب تشیّع و رعایت اختصار، از درج آن چشم پوشید. برای تحقیق بیشتر ر. ک: وسایل الشّیعه ۱۶ / ۲۳۷ تا ۲۴۷؛ جامع أحادیث الشیعه ۱۴ / ۵۵۹ تا ۵۷۲.
۴. کمالالدین / ۳۶۸ـ ۳۶۹؛ کفایة الاثر / ۲۶۶ ـ ۲۶۷.
———————————————————————
منابع
۱. ابنابیالحدید، عبدالحمید (۵۸۶ـ ۶۵۶). شرح نهجالبلاغه. تحقیق: لجنة احیاء الذخائر، ۵ ج. بیروت: دارمکتبة الحیاة، ۱۹۸۳ م.
۲. ابنابییعقوب، احمد (یعقوبی، قرن سوم). تاریخ یعقوبی. ترجمه: دکتر محمّد ابراهیم آیتی، ۲ ج. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ ش.
۳. ابناثیر، مجدالدّین مبارک (۵۴۴ـ ۶۰۶). النهایة فی غریب الحدیث و الاثر. تصحیح: عبدالعزیز الطهطاوی، ۴ ج. مصر: مطبعة العثمانیة، ۱۳۱۱ ق.
۴. ابنحجر هیتمی، احمدبنمحمّد (۸۹۹ـ ۹۷۴). الصواعق المحرقة. مقدّمه: سیّد طیّب جزائری. نجف: مکتبة الهدی (افست از چاپ مصر: مطبعة المیمنیة، ۱۳۱۲ ق)
۵. ابنحنبل، احمدبنمحمّد (۱۶۴ـ ۲۴۱). المسند. مصر: مطبعة المیمنیة، ۱۳۱۳ ق.
۶. ابنخلّکان، احمدبنمحمّد (۶۰۸ـ ۶۸۱) .وفیات الاعیان. تحقیق: محمّد محییالدّین عبدالحمید، ۶ ج. قاهرة: مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۴۸ م.
۷. ابندُرید، ابوبکر محمّدبنالحسن (م ۳۲۱ ق.) جمهرة اللّغة. تحقیق: رمزی منیر بعلبکی، ۳ ج. بیروت: دارالعلم للملأیین، ۱۹۸۷ م.
۸. ابنصباغ مالکی، نورالدّین علیبنمحمّد (۷۸۴ـ ۸۵۵). الفصول المهمّة فی معرفة احوال الأئمّة. بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۹ ق.
۹. ابنطاووس، سیّد رضیالدّین علی (۵۸۹ـ ۶۶۴). الملاحم و الفتن. بیروت: الاعلمی، ۱۴۰۸ ق.
۱۰. ابنعبدالبرّ قرطبی، یوسفبنعبداللّه (۳۶۸ـ ۴۶۳). الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ۴ ج. افست از چاپ بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۳۵۹ ق.
۱۱. ابنفارس رازی، احمد (م ۳۹۵). مُجمل اللّغة. تحقیق: زهیر عبدالمحسن سلطان، ۲ ج. بیروت: الرسالة، ۱۴۰۶ ق.
۱۲. ابنکثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل. النهایة فی الفتن و الملاحم. تحقیق: محمّد احمد عبدالعزیز زیدان، ۲ ج. بیروت: دارالجیل، ۱۴۰۸ ق.
۱۳. اردبیلی، محمّدبنعلی (م ۱۱۰۱). جامع الرواة، ۲ ج. قم: مکتبة المرعشی، ۱۴۰۳ ق.
۱۴. استرآبادی، سیّد شرفالدّین علی (قرن ۱۰). تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة. تحقیق: حسین استادولی. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۹ ق.
۱۵. امین عاملی، سیّد محسن (م ۱۳۷۱). البرهان علی وجود صاحبالزّمان. تهران: نینوی الحدیثة.
۱۶. بحرانی، سیّد هاشم (م ۱۱۰۷). البرهان فی تفسیر القرآن. تصحیح: سیّد محمود موسوی زرندی، ۵ ج. (همراه با مقدّمهی تفسیر مرآة الانوار، نوشتهی میرزا ابوالحسن عاملی) قم: دارالکتب العلمیّة، ۱۳۹۴ ق.
۱۷. ـــــــــــــ، حلیةالابرار: تحقیق: غلامرضا بروجردی .قم: مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، ۱۴۱۵ ق.
۱۸. ــــــــــــــ، المحجة فی ما نزل فی القائم الحجة. تحقیق: سیّد محمّد منیر میلانی. بیروت: مؤسّسة الوفاء، ۱۴۰۳.
۱۹. ـــــــــــــ، الیتیمة و الدرة الثمینة. تحقیق: فارس حسّون کریم. بیروت: اعلمی، ۱۴۱۵ ق.
۲۰. بخاری، محمّدبناسماعیل (۱۹۴ـ ۲۵۶). الصحیح، ۴ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۱ ق. (افست از چاپ استانبول: مطبعة العامرة)
۲۱. برقی،
۲۲. بروجردی، سیّد محمّد حسین (م ۱۳۸۰). جامعاحادیث الشیعة، ۲۶ ج. قم: مدینة العلم، ۱۳۹۹ـ ۱۴۱۸ ق.
۲۳. تاجری نسب، غلامحسین. انتظار مهدی، بذر انقلاب جهانی.تهران: بدر، ۱۳۵۸ ش.
۲۴.ــــــــــــــ، علوم قرآنی «اسباب نزول ـ ناسخ و منسوخ» (جزوه درسی). [ تکثیر]: تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قلهک، دانشکدهی الاهیّات و معارف اسلامی، ۱۳۷۰ ش.
۲۵. ـــــــــــــ، مهدویّت در قرآن و سنت، پایاننامه دکترای علوم قرآن و حدیث.
۲۶. ترمذی، محمّدبنعیسی (۲۰۹ـ ۲۷۹). الجامع الصحیح (السنن). تحقیق: احمد محمّد شاکر (ج ۱ و ۲)، محمّد فؤاد عبدالباقی (ج ۳)، کمال یوسف الحوت (ج ۵)، ۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۸ ق.
۲۷. تستری، محمّد تقی. قاموس الرجال. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ ق به بعد.
۲۸. جوهری، اسماعیلبنحماد (م ۳۹۸). تاج اللّغة و صحاح العربیة (الصحاح). تحقیق: احمد عبدالغفور عطّار، ۶ ج. بیروت: دارالعلم للملأیین، ۱۴۰۴ ق.
۲۹. جوهری، احمدبنمحمّدبن عیاش (م ۴۰۱). مقتضب الاثر (چاپ شده همراه با الاستنصار کراجکی). نجف: مطبعة العلویّة، ۱۳۴۶ ق.
۳۰- جوینی شافعی، ابراهیمبنمحمّد (۶۴۴ـ ۷۳۲). فرائد السمطین. تحقیق: محمّد باقر محمودی، ۲ ج. بیروت: محمودی، ۱۳۹۸ ق.
۳۱. حافظ شیرازی، شمسالدین (م ۷۹۱). دیوان. تصحیح: سیّد محمّدرضا جلالی نائینی، نذیر احمد. تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۲ ش.
۳۲. حرّانی، حسنبنعلی (قرن ۴). تحفالعقول عن آل الرسول. تحقیق: محمّدحسین الأعلمی. بیروت: الاعلمی، ۱۳۸۹ ق.
۳۳. حسکانی نیشابوری، عبیداللّهبنعبداللّه. (قرن ۵). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. تحقیق: محمّد باقر محمودی، ۳ ج. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ ق.
۳۴. حرّ عاملی، محمّدبنحسن (م ۱۱۰۴). اثباة الهداة بالنصوص و المعجزات. تصحیح: سیّد هاشم رسولی، ترجمه: محمّد نصرالهی، احمد جنّتی، ۷ ج. تهران: دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۵۷ ش.
۳۵. ــــــــــــــ، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة (وسائل الشیعة). تحقیق: مؤسّسة آلالبیت علیهمالسلام لاحیاء التراث، ۳۰ ج. قم: آلالبیت، ۱۴۰۹ ق.
۳۶. حمیری، عبداللّهبنجعفر (قرن ۳). قرب الاسناد. تحقیق: مؤسّسة آلالبیت علیهمالسلام لاحیاء التراث. قم. آلالبیت، ۱۴۱۳ ق.
۳۷. حویزی، عبد علیبنجمعة (قرن ۱۱). نورالثقلین. تصحیح: سیّد هاشم رسولی محلاتی، ۵ ج. قم: علمیّة، ۱۳۸۵ ق.
۳۸. خاتونآبادی، میرمحمّد صادق (م ۱۲۷۲). کشفالحق (اربعین). تصحیح: داوود میرصابری. تهران: بنیاد بعثت، ۱۳۶۱ ش.
۳۹. خزّاز قمی، علیبنمحمّد (قرن ۴). کفایة الاثر. تحقیق: عبداللّطیف الحسینی، قم: بیدار، ۱۴۰۱ ق.
۴۰. خزاعی رازی، ابوالفتوح (قرن ۶). رَوض الجِنان و رَوح الجَنان. تصحیح: محمّد جعفر یاحقّی، محمّد مهدی ناصح، ۲۰ ج. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۷۱ ش به بعد.
۴۱. دهخدا، علیاکبر (قرن ۱۴). لغتنامه، ۵۰ ج. تهران: لغتنامه، ۱۳۳۷ ش.
۴۲. ذهبی، شمسالدّین محمّد (م ۷۴۸). سِیَر اعلام النبلاء. تحقیق: شعیب الارنؤوط و همکاران، ۲۵ ج. بیروت: الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
۴۳. رازی، فخرالدّین محمّدبنعمر (م ۶۰۴). مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، ۱۶ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۰ ق.
۴۴. راغب اصفهانی، حسینبنمحمّد (م ۴۲۵). مفردات الفاظ القرآن. تحقیق: صفوان عدنان داوودی .دمشق: دارالقلم، بیروت: دارالشامیة، ۱۹۹۲ م.
۴۵. راوندی، قطبالدّین سعیدبنهبةاللّه (م ۵۷۳). الخرائج و الجرائح. تحقیق: مؤسّسة الامام المهدی علیهالسلام ، ۳ ج. قم: مؤسّسة الامام المهدی علیهالسلام ، ۱۴۰۹ ق.
۴۶. شریف رضی (۳۵۹ـ ۴۰۴). نهجالبلاغه. تحقیق: صبحی صالح. بیروت، ۱۳۸۷ ق.
۴۷. زبیدی حنفی، محمّدبنمحمّدمرتضی (م ۱۲۰۵). تاج العروس من جواهر القاموس. تحقیق: محمّد قاسم، محمّدبنابیراشد، ۱۰ ج. قاهره: مطبعة الخیریّة، ۱۳۰۷ ق.
۴۸. زیدبنعلی علیهالسلام (۷۸ـ ۱۲۰). تفسیر غریبالقرآن. تحقیق: حسنمحمّدتقی حکیم. بیروت: دارالعالمیة، ۱۴۱۲ ق.
۴۹. سبطابنالجوزی، شمسالدّین یوسف (م ۶۵۴). تذکرة الخواص. تحقیق: محمّد صادق بحرالعلوم. تهران: نینوی الحدیثة.
۵۰. سلمی شافعی، یوسفبنیحیی (قرن ۷). عقدالدرر فی اخبار المنتظر. تحقیق: عبدالفتاح محمّد حلو. قاهره: مکتبة عالم الفکر، ۱۳۹۹ ق.
۵۱. سلیمبنقیس هلالی (م ۷۶). کتاب سُلیم. تحقیق: محمّد باقر انصاری زنجانی، ۳ ج. قم: الهادی، ۱۴۱۵ ق.
۵۲. سمرقندی، ابواللّیث نصربنمحمّد (قرن ۴). بحرالعلوم. تحقیق: علیمحمّد معوّض، عادل احمد عبدالموجود، زکریّا عبدالمجید النّوتی، ۳ ج. بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ ق.
۵۳. سیوطی، جلالالدّین عبدالرّحمان (م ۹۱۱). الاتقان فی علوم القرآن.
۵۴. ـــــــــــ، تاریخ الخلفاء. تحقیق: محمّد محییالدّین عبدالحمید. قاهره: مکتبة التجاریة الکبری، ۱۹۵۲ م.
۵۵. ـــــــــــ، الدّرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور. تحقیق: خلیل المیّس، ۸ ج. بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
۵۶. ـــــــــــ، کفایة الطالب اللّبیب فی خصائص الحبیب صلیاللهعلیهوآلهوسلم (الخصائص الکبری). تصحیح: محمّد شریف الدّین حیدرآبادی، ابوبکر علوی حسینی، ۲ ج. حیدرآباد: دائرةالمعارف النظامیّة، ۱۳۲۰ ق.
۵۷. شبلنجی، مؤمنبنحسن (قرن ۱۴). نورالأبصار (همراه اسعاف الرّاغبین صبّان). تصحیح: احمد سعد علی. قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۸ ق.
۵۸. شرتونی لبنانی، سعیدبنعبداللّه (م ۱۹۱۲). اقربالموارد فی فصح العربیة و الشوارد، ۳ ج. بیروت: مطبعة مرسلی الیسوعیّة، ۱۸۸۹ م.
۵۹. شیبانی.
۶۰. صبّان، محمّدبنعلی (م ۱۲۰۶). اسعاف الرّاغبین (همراه نورالابصار شبلنجی). تصحیح: احمد سعد علی. قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۸ ق.
۶۱. صدوق، محمّدبنعلیبنبابویه (م ۳۸۱). التوحید. تصحیح: سیّد هاشم حسینی تهرانی. تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۸۷ ق.
۶۲. ـــــــــــ، الخصال. تحقیق: علیاکبر غفّاری. بیروت: اعلمی، ۱۴۱۰ ق.
۶۳. ـــــــــــ، علل الشرایع. بیروت: اعلمی، ۱۴۰۸ ق.
۶۴. ـــــــــــ، عیون اخبار الرّضا علیهالسلام . تصحیح: حسین الاعلمی. بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ ق.
۶۵. ـــــــــــ، کمالالدّین و تمام النعمة. تصحیح: علیاکبر غفّاری. تهران: صدوق، ۱۳۹۰ ق.
۶۶. ـــــــــــ، معانی الاخبار. تصحیح: علیاکبر غفّاری. بیروت: دارالمعرفة، ۱۳۹۹ ق.
۶۷. صعیدی، حسین یوسف موسی. الافصاح فی فقه اللّغة، ۲ ج. قاهره: مطبعة المدنی، ۱۳۸۴ ق.
۶۸. صفّار قمی، محمّدبنحسن (م ۲۹۰) .بصائر الدرجات. تصحیح: محسن کوچهباغی. قم: مکتبة المرعشی، ۱۴۰۴ ق.
۶۹. طبری (عامّی)، محمّدبن جریربن یزید (۲۲۴ـ ۳۱۰). جامعالبیان (تفسیر طبری). تحقیق: خلیل المیّس، ۱۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۸ ق.
۷۰. طبری (امامی)، محمّدبن جریربن رستم (قرن ۵). دلائل الامامة. تحقیق: مؤسّسة البعثة. قم: البعثة، ۱۴۱۳ ق.
۷۱. طبرسی، ابومنصور احمدبنعلی (قرن ۵). الاحتجاج. تحقیق: ابراهیم بهادری، محمّد هادی بِه، ۲ ج. تهران: اسوه، ۱۴۱۳ ق.
۷۲. طبرسی، ابوعلی فضلبن حسن (۴۶۸ـ ۵۴۸). إعلام الوری بأعلام الهدی. تصحیح: علیاکبر غفاری. بیروت: دارالمعرفة، ۱۳۹۹ ق.
۷۳. ـــــــــــ، جوامع الجامع، تصحیح: ابوالقاسم گرجی. تهران: دانشگاه تهران، قم: مرکز مدیریّت حوزه، ۱۴۱۰ ق.
۷۴. ـــــــــــ، مجمعالبیان. تصحیح: سیّد هاشم رسولی، ۵ ج. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ ق.
۷۵. طریحی، فخرالدّینبنمحمّد علی (م ۱۰۸۵). مجمعالبحرین و مطلع النیّرین. تحقیق: سیّد احمد حسینی، ۶ ج. تهران: المکتبة المرتضویّة، ۱۳۶۵ ش.
۷۶. طوسی، ابوجعفر محمّدبنحسن (۳۸۵ـ ۴۶۰). الامالی. تحقیق: مؤسّسة البعثة. قم: دارالثقاقة، ۱۴۱۴ ق.
۷۷. ـــــــــــ، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۰ ج. نجف: المطبعة العلمیّة، ۱۳۷۶ ق.
۷۸. ـــــــــــ، رجال. تحقیق: سیّدمحمّد صادق بحرالعلوم. نجف: المکتبة الحیدریّة، ۱۳۸۱ ق.
۷۹. ـــــــــــ، الغیبة. تحقیق: عباداللّه طهرانی، علی احمد ناصح. قم: مؤسّسة المعارف الاسلامیّة، ۱۴۱۱ ق.
۸۰. عبداللّهبنعبّاس (م ۶۸). صحیفة علیبن ابیطلحة. تحقیق: راشد عبدالمنعم الرجال. بیروت: دارالجیل، ۱۴۱۴ ق.
۸۱. عسقلانی، شهابالدّینابنحجر (۷۷۳ـ ۸۵۲). تهذیب التهذیب. تحقیق: خلیل المیس، ۱۴ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۴ـ ۱۴۰۹ ق.
۸۲. عهد عتیق. ترجمهی فاضلخان همدانی، لندن: مطبعهی واتس، ۱۸۵۶ م.
۸۳. عهد عتیق. ترجمهی از زبان عبرانی و…. لندن: مطبعهی لوه و برایدن، ۱۸۹۵ م.
۸۴. عیّاشی سمرقندی، ابوالنضرمحمّدبنمسعود (قرن ۴). تفسیرالعیّاشی. تصحیح: سیّدهاشم رسولی محلاّتی، ۲ ج. بیروت: اعلمی، ۱۴۱۱ ق.
۸۵. فرّاء بغوی، حسینبن مسعود (م ۵۱۶). معالم التنزیل فی التفسیر و التأویل، ۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۵ ق.
۸۶. فراتبن ابراهیم کوفی.تفسیر فرات الکوفی (قرن ۳). تحقیق: محمّد کاظم. تهران: وزرات ارشاد، ۱۴۱۰ ق.
۸۷. فیروزآبادی، مجدالدین محمّدبن یعقوب (۷۲۹ـ ۸۱۷). القاموس المحیط. تحقیق: ابوالوفاء هورینی، ۴ ج. بیروت: دارإحیاء التراث العربی، ۱۹۹۱ م.
۸۸. فیض کاشانی، محمّدمحسنبنمرتضی (م ۱۰۹۱).الصافی. تحقیق: سیّد حسن لواسانی، ابوالحسن شعرانی، ۲ ج. تهران: الاسلامیه، ۱۳۹۳ ق.
۸۹. ـــــــــــ، نوادر الاخبار. تحقیق: مهدی انصاری قمی. تهران: مؤسّسهی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ ش.
۹۰. فیّومی، احمدبن محمّد (م ۷۷۰). المصباح المنیر. بیروت: دارالفکر.
۹۱. قرطبی، محمّدبن احمد (م ۶۷۱). الجامع لأحکام القرآن، ۱۰ ج (+ یک جلدفهرست). بیروت: دارالکتب العلمیّة، ۱۴۰۸ ق.
۹۲. قمی، علیبنابراهیم (قرن ۴). تفسیر القمی. تصحیح: سیّد طیّب جزائری، ۲ ج. قم: دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق. (افست از چاپ نجف: مکتبة الهدی، ۱۳۸۶ ق.)
۹۳. قندوزی حنفی، سلیمانبنابراهیم (م ۱۲۹۴). ینابیع المودّة. مقدّمه: سیّد محمّد مهدی خرسان. کاظمیّه: دارالکتب العراقیّة، ۱۳۸۵ ق. (افست ازچاپ استانبول، ۱۳۰۲ ق.)
۹۴. کراجکی، محمّدبنعلی (م ۴۴۹). الاستنصار (همراه با مقتضب الاثر جوهری). نجف: مطبعة العلویّة، ۱۳۴۶ ق.
۹۵. ـــــــــــ، کنزالفوائد. تحقیق: عبداللّه نعمة، ۲ ج. بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۵ ق.
۹۶. کلینی، محمّدبنیعقوب (م ۳۲۹). الکافی. تصحیح: علیاکبر غفّاری، ۸ ج. تهران: دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۸۸ ق.
۹۷. گنجی شافعی، محمّدبنیوسف (م ۶۵۸). البیان فی اخبار صاحب الزّمان. تعلیق: سیّد محمّد مهدی خرسان. قم: الهادی، ۱۳۹۹ ق.
۹۸. متّقی هندی، علاءالدّین علی (م ۹۷۵). کنزالعمال. تصحیح: صفوة السقا، ۱۶ ج. بیروت: مؤسّسة الرسالة، ۱۴۰۵ ق.
۹۹. مجلسی، محمّد باقربنمحمّد تقی (۱۰۳۷ـ ۱۱۱۱). بحارالأنوار. تهران: مکتبة الاسلامیّة، دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۷۶ـ ۱۳۹۲ ق.
۱۰۰. ـــــــــــ، مرآة العقول. تصحیح: سیّد هاشم رسولی، ۲۶ ج (+ ۲ جلدمقدّمه). تهران: دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۴ ق.
۱۰۱. مشهدی، محمّدبن محمّدرضا (قرن ۱۲).کنزالدقائق و بحرالغرائب. تحقیق: حسین درگاهی، ۱۴ ج. تهران: وزارت ارشاد، ۱۳۶۶ ش.
۱۰۲. مفید، محمّدبن محمّدبن نعمان (م ۴۱۳) .الاختصاص. تصحیح: علیاکبر غفّاری. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ ق.
۱۰۳. ـــــــــــ، الارشاد. تحقیق: مؤسّسة آلالبیت علیهمالسلام لإحیاء التراث، ۲ ج. قم: مؤسّسة آلالبیت، ۱۴۱۳ ق.
۱۰۴. مکرم، عبدالعال سالم [ و] احمد مختار عمر. معجم القرائات القرآنیّة، ۸ ج. تهران: اسوه، ۱۴۱۲ ق.
۱۰۵. میبدی، رشیدالدّین. کشف الاسرار و عدّة الابرار. تصحیح: علیاصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
۱۰۶. میرلوحی اصفهانی، سیّد محمّد (قرن ۱۱).گزیدهی کفایةالمهتدی. تصحیح و گزینش: گروه احیای تراث فرهنگی. تهران: وزارت ارشاد، ۱۳۷۳ ش.
۱۰۷. میلانی، سیّد علی. نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الأنوار، ۱۲ ج. قم: مطبعة مهر، ۱۴۱۴ ق.
۱۰۸. نباطی عاملی، زینالدین علیبنیونس (م ۸۷۷). الصراط المستقیم. تصحیح: محمّد باقر بهبودی، ۳ ج.تهران: مکتبةالمرتضویّة، ۱۳۸۴ ق.
۱۰۹. نسائی، احمدبن شعیب (۲۱۵ـ ۳۰۳). تفسیر النسائی. تحقیق: صیری عبدالخالق شافعی، سیّدبنعبّاس الحلیمی، ۲ ج. قاهرة: مکتبة السنّة، ۱۴۱۰ ق.
۱۱۰. نعمانی، محمّدبنابراهیم (قرن ۴). الغیبة. تحقیق: علیاکبر غفّاری. تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ ق.
۱۱۱. نوری، حسینبنمحمّد تقی (۱۲۵۴ـ ۱۳۲۰). کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار. مقدّمه: سیّدعلی حسینی میلانی. تهران: نینوی الحدیثة، ۱۴۰۰ ق.
۱۱۲. نیشابوری، مسلمبنحجّاج. (۲۰۶ـ ۲۶۱). الصحیح. تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقی، ۵ ج. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ ق.
۱۱۳. نیلی، بهاءالدّین علیبنعبدالکریم (قرن ۹). منتخب الانوار المضیئة. تحقیق: عبداللّطیف الکوه کمری. قم: مطبعة الخیّام، ۱۴۰۱ ق.
۱۱۴. یسوعی، فردیسان توتل. المنجد فی الاعلام. بیروت: دارالمشرق، ۱۹۸۲ م.
آخرین دیدگاه‌ها