عنوان مقاله: مهدویت در قرآن: آیات مختص
نویسنده : تاجری نسب، غلامحسین

:چکیده
این مقاله، به بررسی آیاتی می‏پردازد که روایات متون حدیثی شیعه‏ی امامیّه، آن‏ها را مربوط به امام مه دی علیه‏السلام می‏دانند. در این گفتار، ۵۴ آیه از قرآن و ۵۶ روایت از امامان معصو علیهم‏السلام آمده، که نویسنده، آن‏ها را در چهار بخش تقسیم کرده است: تفسیر ظاهر آیات، تأویل باطن آیات، تعیین مصداق، تمثّل و استشهاد.

:کلمات کلیدی
قرآن، تفسیر اثری / امام مهدی علیه‏السلام ، آیات مهدویّت / تفسیر، شیعی/ مهدویّت، اصالت قرآنی.

کلید واژه‏ها: قرآن، تفسیر اثری / امام مهدی علیه‏السلام ، آیات مهدویّت / تفسیر، شیعی/ مهدویّت، اصالت قرآنی.
آیات مختصّ به متون امامیّه

۱. تفسیر ظاهر آیات
آیات اوّل و دوم
قالَ مُوسی لِقَومِهِ اسْتَعِینُوا بِاللّه‏ِ وَ اصْبِرُوا إنَّ الاْءرضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ العاقِبَةُ لِلْمـُتَّقینَ.(۲)
… و العاقِبَةُ لِلْمـُتَّقینَ.(۳)
______________________________
* دکترای علوم قرآن و حدیث، مدرّس دانشکده اصول الدین، تهران.
۱. اعراف (۷) / ۱۲۸.
۲. قصص (۲۸) / ۸۳.
—————————————-
روایات
«إنَّ الاْءرضَ لِلَّه… وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقینَ»: وَ أ نَا وَ أهلُ بَیتِیَ الَّذینَ أوْرَثَنا اللّه‏ُ الأرضَ. وَ نَحنُ المُتَّقونَ، وَ الأرضُ کُلُّها لَنا، فَمَنْ أحْیا أرضا مِنَ المُسْلِمینَ فَعَمَرَها فَلْیُؤَدِّ خَراجَها إلَی الإمامِ مِنْ أهلِ بَیتِی، وَ لَهُ ما أکَلَ مِنها،… حَتّی یَظْهَرَ القائِمُ مِنْ أهلِ بَیتِی بِالسَّیفِ، فَیَحویها وَ یَمنَعُها وَ یُخرِجُهُم عَنها، کَما حَواها رَسُولُ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم وَ مَنَعَها؛ إلاّ ما کانَ فی أیدی شِیعَتِنا فَإنَّهُ یُقاطِعُهُم، وَ یَتْرُک الأرضَ فی أیدِیهِم.(۱)
دوم. فضل‏بن شاذان: هِشام‏بن الحَکَم، عَن أبی‏عبداللّه‏ علیه‏السلام قالَ:
إنَّ دَولَتَنا آخِرُ الدُّوَلِ، وَ لَم یَبْقَ أهلُ بَیتٍ لَهُم دَولَةٌ إلاّ حَکَموا قَبلَنا، لِئَلاّ یَقُولُوا إذا رَأوْا سیرَتَنا: إذَا مَلَکْنا سِرْنا مِثلَ سِیرَةِ هؤلاءِ، وَ هُوَ قَولُ اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ «… وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقینَ».
آیه‏ی سوم
«لَهُمُ البُشْرَی فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ فِی الاْآخِرَةِ لاتَبدیلَ لِکَلِمات اللّه‏ِ ذلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظیمُ»(۲)
روایات
یکم. الکلینیّ: أبیعُبیدَة الحَذّاءِ، عَن الباقر علیه‏السلام قال:
… ثُمَّ جَزاهُم فَقالَ: «لَهُمُ البُشری فِی الحیاةِ الدُّنیا وَ فِی الآخِرَة….» وَ الإمامُ یُبَشِّرُهُم بِقیامِ القائِمِ وَ بِظُهورِهِ، وَ قَتَلِ أعدائِهِم، وَ بِالنَّجاةِ فی الاْآخِرَةِ…(۳)
______________________________
۱. تفسیر عیّاشی ۲ / ۲۸ـ ۲۹؛ کافی ۱ / ۴۷۰؛ وسائل الشیعه ۲۵ / ۴۱۴ـ ۴۱۵؛ فضل‏بن‏شاذان، الغیبه، بنابر نقل گزیده‏ی کفایة‏المهتدی / ۳۰۰ـ ۳۰۱ و ارشاد ۲ / ۳۸۵؛ الشیخ الطوسی، الغیبه / ۴۷۲ـ ۴۷۳؛ الطبرسی، اعلام‏الوَری / ۴۳۲. این حدیث در هر سه منبع اخیر به نقل از امام باقر علیه‏السلام است لکن اوّلی و سومی به روایت عُقبَة‏بن خالد و دومی به روایت کَیسان‏بن کُلَیب آن را آورده‏اند.
۲. یونس (۱۰)/ ۶۴.
۳. کافی ۱ / ۴۲۹؛ تأویل الآیات / ۱۸۵.
—————————————-

آیه‏ی چهارم
قُل کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصوا فَسَتَعلَمونَ مَن أصحابُ الصِّراطِ السَّوِیِ وَ مَنِ اهتَدی.(۱)
یکم. ابن‏ماهیار: عیسَی‏بن داوود النَّجّار، عَن موسَی‏بن‏جعفر علیهماالسلام قال:
سَألتُ أبی علیه‏السلام عَن قَولِ اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ: «…. فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ اصحابُ الصِّراطِ السَّوِیِ وَ مَنِ اهتَدی»، قالَ: «الصِّراطُ السَّوِیَ»: هُوَ القائِمُ (وَ)(۲) اَلمَهدیُ؛ «مَنِ اهتَدَی»: إلی طاعَتِهِ، وَ مِثْلُها فی کِتابِ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ إنّی لَغَفّارٌ لِمَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحا ثُمَّ اهتَدی». قالَ: إلی وِلایَتِنا»(۳)
آیه‏ی پنجم
أ فَرَأیْتَ إن مَتَّعناهُم سِنینَ * ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانوا یُوعَدونَ * مَا أغنی عَنهُم ما کانُوا یُمَتَّعونَ.»(۴)
روایات
یکم. الکلینیّ: علیّبن عیسَی القمّاط، عَن عَمِّهِ، عَن أبیعبداللّه‏ علیه‏السلام قال:
رَأی رَسولُ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم فی مَنامِهِ بَنیأُمَیَّة یَصعُدونَ عَلی مِنبَرِهِ مِن بَعدِهِ، وَ یُضِلّونَ النّاسَ عَنِ الصِّراطِ القَهقَری، فأصبَحَ کَئیبا(۵) حَزینا… فَلَم یَلبَثْ أن نَزَلَ عَلَیهِ بِآیٍ مِنَ القُرآنِ یُؤنِسُهُ بِها، قال: «أ فَرَأیْتَ إنْ مَتَّعناهُم… ما کانُوا یُمَتَّعُونَ».(۶)
دوم. ابن ماهیار: مُعَلّی‏بن خُنَیس، عَنْ أبیعبداللّه‏ علیه‏السلام :
فی قولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «أ فَرَأیْتَ إنْ … جاءَهُمْ ما کانُوا یوعَدُونَ». قالَ: خُرُوجُ القائِمِ علیه‏السلام . «ما أغنی عَنهُم ما کانُوا یُمَتَّعُونَ»؛ قال: هُمْ بَنُو أُمَیَّةَ، الَّذینَ مُتَّعُوا
______________________________
۱. طه (۲۰) / ۱۳۵.
۲. با توجّه به معنا، این «واو» زائد به نظر می‏رسید پس میان دو هلال گذارده شد.
۳. التفسیر، به نقل تأویل الآیات / ۳۱۷؛ البرهان ۳ / ۵۱.
۴. شعراء (۲۶) / ۲۰۵ تا ۲۰۷.
۵. الکَأبُ وَ الکَأبَةُ وَ الکَأَبَةُ: الغَمُّ وَ سوءُ الحالِ وَ الإنکِسارُ مِنَ الحُزنِ: القاموس المحیط ۱ / ۲۷۹.
۶. کافی ۱ / ۱۵۹؛ امالی شیخ طوسی/ ۶۸۹.
—————————————-

فی دُنیاهُم.(۱)
آیه‏ی ششم
«فَإذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ(۲) * فَذلکَ یَومَئِذٍ یَومٌ عَسیرٌ* عَلَی الکافرِینَ غَیرُ یَسیرٍ»(۳)
روایات
یکم. الإسترآبادیّ: جابر الجُعفیّ، عَن أبیجعفر علیه‏السلام ، فی قُولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَإذا نُقرَ فی … غَیرُ یَسیرٍ»، قالَ:
النّاقُورُ: هُوَ النِّداءُ مِنَ السَّماءِ: «ألا إنَّ وَلِیَّکُم فُلانَ‏بْنَ فُلانٍ القائِمُ بِالحَقِّ.» یُنادی بِهِ جَبرَئیلُ فی ثَلاثِ ساعاتٍ مِن ذلِکَ الیَومِ، فَذلِکَ «یَومٌ عَسیرٌ * عَلَی الکافِرینَ غَیرُ یَسیرٍ». یَعنی بِالکافِرینَ: المُرجِئَةَ، الَّذینَ کَفَرُوا بِنِعمَةِ اللّه‏ِ وَ بِوِلایَةِ عَلیِبنِ أبیطالِبٍ علیه‏السلام .(۴)
دوم. الکلینی: مفضّل‏بن عمر، عن أبیعبداللّه‏ علیه‏السلام ، فی قَولِ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَإذا نُقِرَ فِی النّاقُورِ»، قال:
إنَّ مِنّا إماما مُظَفَّرا مُسْتَتِرا (مُسْتَطَرا)، فَإذا أرادَ اللّه‏ُ عَزَّ ذِکرُهُ إظهارَ أمرِهِ نَکَتَ فی قَلْبِهِ نُکَتةً، فَظَهَرَ فَقامَ بِأمرِ اللّه‏ِ تَبارکَ وَ تَعالی.(۵)
در کتاب «کافی»، تصحیح استاد علی اکبر غفّاری، چاپ دارالکتب الإسلامیّة، در توصیف امام، کلمه‏ی «مُستَطَر» به معنانی «مکتوب»(۶) آمده که بر این اساس، مفهوم «موجب» یا «حتمی» را می‏رساند. نظیر: «کَتَبَ رَبُّکُم عَلی نَفسِهِ الرَّحمَة»(۷) امّا نگارنده بر این باور است که به احتمال قوی، نصّ فعلیِ کتاب کافی، دچار تصحیف ناسخان گشته، زیرا در ۸ مصدر دیگر، این کلمه به گونه‏ی «مستَتِر»، نوشته شده است؛ که در ۵ منبع، یعنی: «الغیبة» نعمانی، «تأویل الآیات»، «إثبات الهُداة»، «المحجَّة» و «مرآة العقول»، آن را، به روایت کلینی، بلکه به نقل از کتاب کافی، با تاء نگاشته‏اند.
______________________________
۱. التفسیر، به نقل تأویل الآیات / ۳۸۹ ؛ کنزالدقائق ۹ / ۵۱۰.
۲. نُقِرَ فِی النّاقور: نُفِخَ فِی الصّور، ر. ک. الصِّحاح ۲ / ۸۳۴.
۳. مُدَّثِّر (۷۴) / ۸ ـ ۱۰.
۴. تأویل الآیات/ ۷۰۸؛ کنزالدقائق ۱۴ / ۱۷.
۵. کافی ۱ / ۳۴۳؛ الکَشّی، الرِّجال ۲ / ۴۳۷؛ النعمانی، الغیبه / ۱۸۷؛ کمال‏الدّین / ۳۴۹؛ الطوسی، الغیبه / ۱۶۴؛ تأویل الآیات/ ۷۰۸؛ إثبات الهُداه ۶ / ۳۶۴؛ المحجَّة / ۲۳۸؛ مرآة العقول ۴ / ۶۱.
۶. استَطَرَهُ: کَتَبَه، تاج‏العروس ۱۲ / ۲۵؛ قَوله: «مُستَطَرٌ»، (قمر (۵۴) / ۵۳) أی مکتوبٌ، مجمع‏البحرین ۳ / ۳۳۱.
۷. انعام (۶) / ۵۴.
—————————————

سوم. الإسترآبادیّ: مُرسَلاً، عن الصّادق علیه‏السلام :قال:
إذا نُقِرَ فی أُذُنِ الإمامِ القائِمِ أُذِنَ لَهُ فِی القِیامِ.(۱)
آیه‏ی هفتم
وَ العَصْرِ * إنَّ الإنسانَ لَفی خُسْرٍ * إلاّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبرِ.(۲)
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق : مفضّل‏بن عمر، قال: سَألتُ الصّادقَ علیه‏السلام عَنْ قَولِ اللّه‏ِ عزَّ وَ جَلَّ «وَ العَصْرِ * إنَّ الإنسانَ لَفی خُسْرٍ * إلاّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبرِ»؛ قالَ:
«العَصْرُ»: عَصْرُ خُرُوجِ القائِم علیه‏السلام . «إنَّ الإنسانَ لَفی خُسرٍ»: یَعنی: أعداءَنا. «إلاّ الَّذینَ آمَنُوا»: یَعنی: بِآیاتِنا. «وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ» یَعنی: بِمُواساةِ الإخوانِ. «وَ تَواصَوْا بِالحَقِّ» یَعنی: بِالإمامَةِ. «وَ تَواصَوْا بِالصَّبرِ» یَعنی فِی الفَترَةَ.(۳)
۲. تأویل باطن آیات
آیات اوّل و دوم
… فَقُلْنا اضْرِبْ بِعَصاکَ الحَجَر فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثنَتا عَشرَةَ عَینا…(۴)
وَ لَقد أخَذَ اللّه‏ُ میثاقَ بَنِیإسرائیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَی عَشَرَ نَقیبا…(۵)
______________________________
۱. تأویل الآیات / ۷۰۸؛ المحجّه / ۲۳۸.
۲. عصر (۱۰۳) / ۱ ـ ۳.
۳. کمال الدّین / ۶۵۶؛ اثبات الهُداه ۶ / ۴۴۶.
۴. بقره (۲) / ۶۰.
۵. مائده (۵) / ۱۲.
—————————————
روایات
یکم. ابوالفتح الکراجُکیّ: عبداللّه‏بن عبّاس، قالَ: سَمِعتُ رَسولَ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم یقول:
مَعاشِرَ النّاسِ، مَنْ سَرَّه أن یَتَوَلَّی وِلایَةَ اللّه‏ِ فَلْیَقتَدِ بِعَلیِبنِ أبیطالِبٍ بَعدی وَ الأئِمَّةِ مِنْ ذُرِیَّتی؛ فَإنَّهُم خُزّانُ عِلمی. فَقامَ جابِرُ بْنُ عبدِاللّه‏ِ الأنصاریُ فَقالَ: یا رَسُولَ اللّه‏ِ وَ ما عِدَّةُ الأئِمَّة؟ فَقالَ: یا جابِرُ… عِدَّتُهُم عِدَّةُ العُیُونِ الَّتی انْفَجَرَت لِمُوسَی‏بنِ عِمرانَ علیه‏السلام حینَ ضَرَبَ بِعَصاهُ «الحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثنَتا عَشرَةَ عَینا…». وَ عِدَّتُهُم عِدَّةُ نُقَباءِ بَنِی إسرائیلَ، قالَ اللّه‏ُ تَعالی: «… وَ بَعَثنا مِنهُمُ اثْنَی عَشَرَ نقِیبا…» فَالأئِمَّةُ یا جابِرُ عِدَّتُهُم اثْنا عَشَرَ، أوَّلُهُم عَلِیُ بنُ‏أبیطالِبٍ وَ آخِرُهُمُ القائِمُ المَهدِیُ علیهماالسلام ».(۱)
آیه‏ی سوم
فیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إبراهیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنا… .(۲)
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: أبوزهَیربن شَبیب،(۳) عَن بَعضِ أصحابِ أبیعبداللّه‏ علیه‏السلام ، عَنهُ قالَ:
وَ أمَّا قَولُهُ «فَمَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنا»؛ فَمَن بایَعَهُ (یعنی: القائِمَ المَهدیّ) وَ دَخَل مَعَهُ وَ مَسَحَ عَلَی یَدِهِ وَ دَخَلَ فِی عُقَدِ أصحابِهِ کانَ آمِنا.(۴)
آیه‏ی چهارم
«ألم تَرَ إلی الَّذینَ قیلَ لَهُم کُفُّوا أیدِیَکُم وَ أقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ القِتالُ إذا فَریقٌ مِنهُم یَخشَونَ النّاسَ کَخَشیَةِ اللّه‏ِ أو أشَدَّ خَشیَةً
______________________________
۱. الاستِنصار / ۲۱ به نقل از: ایضاح دفائن النواصب، نوشته‏ی ابوالحسن ابن‏شاذان القمّی؛ بحارالانوار ۳۶ / ۲۶۳.
۲. آل‏عمران (۳) / ۹۷.
۳. أبوزُهَیر، به احتمال قوی، کنیه‏ی یکی از دو فرزند شَبیب‏بن أنس، یعنی محمّدبن شبیب النَّهَدی، یا برادرش جعفربن شبیب النَهَدی (معروف به البِرذَون الکوفی) است که شیخ طوسی، ضمن اصحاب امام صادق علیه‏السلام ، از ایشان نام می‏برد. (رجال الطوسی / ۱۶۲ و ۲۹۱)
۴. علل الشّرایع / ۱۱۳؛ صافی ۱ / ۲۸۱؛ برهان ۱ / ۲۹۹.
—————————————
وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنا القِتالَ لَولا أخَّرتَنا إلی أجَلٍ قَریبٍ….»(۱)
روایات
یکم. العیّاشی: محمّدبن مُسلم، عن أبیجعفر علیه‏السلام قال:
و اللّه‏ِ الَّذی صَنَعَهُ الحَسَنُ‏بنُ عَلیٍ علیهماالسلام کانَ خَیْرا لِهذِهِ الأُمَّةِ مِمّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمسُّ؛ وَ اللّه‏ِ لَفِیهِ نَزَلَتْ هذِهِ الآیَةُ: «ألَم تَرَ إلَی الَّذینِ قیلَ لَهُم کُفُّوا أیْدیَکُم…» إنَّما هِیَ طاعَةُ الإمامِ، فَطَلَبُوا القِتالَ، «فَلَمّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ القِتالُ»مَعَ الحُسَینِ «قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنا القِتالَ لَولا أخَّرْتَنا إلی أجَلٍ قَریبٍ»… أرادُوا تَأخِیرَ ذلِکَ إلَی القائِمِ علیه‏السلام .(۲)
دوم. العیّاشی: إدریس مَولی عبداللّه‏بن جعفر، عن أبیعبداللّه‏ علیه‏السلام فی تَفسیرِ هذِهِ الآیةِ:
«ألَم تَرَ إلَی الَّذینَ قیلَ لَهُم کُفُّوا أیْدِیَکُم‏ـ مَعَ الحَسنِ‏ـ … فَلَمّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ القِتال ـ مَعَ الحُسینِ‏ـ … قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَینا القِتالَ؟ لَولا أخَّرتَنا إلی أجَلٍ قَریبٍ‏ـ إلی خُرُوجِ القائِمِ علیه‏السلام ، فَإنَّ مَعَهُ النَّصْرَ وَ الظَفَرَـ …»(۳)
آیه‏ی پنجم
… اَلیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَروا مِن دینِکُم فَلا تَخشَوهُم وَ اخْشَونِ …(۴)
روایات
یکم. العیّاشیّ: جابر الجُعفیّ، قال: قالَ أبوجعفر علیه‏السلام فی هذهِ الآیَة: «… اَلیَومَ یَئِسَ…»:
یَومَ یَقومُ القائِمُ علیه‏السلام یَئِسَ بَنواُمَیَّةَ، فَهُمُ الَّذینَ کَفَروا، یَئِسُوا مِن آلِ محُمَّدٍ علیهم‏السلام .(۵)
آیه‏ی ششم
فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحنا عَلَیْهِم أبوابَ کُلِّ شیءٍ، حَتّی إذا فَرِحُوا بِما أوتُوا
______________________________
۱. نساء (۴) / ۷۷.
۲. تفسیر عیّاشی ۱ / ۲۸۵؛ کافی ۸ / ۳۳۰.
۳. تفسیر عیّاشی ۱ / ۲۸۴؛ برهان ۱ / ۳۹۴ـ ۳۹۵.
۴. مائده (۵) / ۳.
۵. تفسیر عیّاشی ۱ / ۳۲۱.
—————————————-
أخَذناهُم بَغتَةً فَإذا هُم مُبلِسُونَ.(۱)
روایات
یکم. علیّبن ابراهیم القمّیّ: أبیحمزه، قال: سَألتُ أباجعفرٍ علیه‏السلام عَن قَولِ اللّه‏ِ… قال:
أمَا قَولُهُ: «فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّروا بِهِ» یعنی: فَلَمّا تَرَکوا وِلایَةَ عَلیٍ أمیرِالمُؤمِنینَ علیه‏السلام وَ قَد أُمِروا بِها. «فَتَحْنا عَلَیْهِم أبوابَ کُلِّ شَیءٍ» یَعنی: دَولَتَهُم فِی الدُّنیا وَ ما بَسَطَ لَهُم فیها. وَ أمّا قَولُهُ «حَتّی إذا فَرِحُوا…. مُبلِسُونَ»، یَعنی بِذلِکَ: قِیامَ القائِمِ؛ حَتّی کَأنَّهُم لَمْ یَکُن لَهُم سُلطانٌ قَطُّ، فَذلِکَ قَولُهُ: «بَغْتَةً». فَنَزَلَتْ بِخَبَرِهِ هذِهِ الآیَةُ عَلی مُحَمَّدٍ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم .(۲)
آیه‏ی هفتم
الَّذینَ یَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبیَ الأُمِّیَّ الَّذی یَجِدونَهُ مَکتوبا عِندَهُم فِی التَوراةِ وَ الإنجیلِ… .(۳)
روایات
یکم. الکلینیّ: أبی‏عُبیدة الحَذّاء، عن الباقر علیه‏السلام قال:
«یَجِدونَهُ مَکتوبا عِندَهُم…» یَعنی: النَّبیَ وَ الوَصیَ وَ القائِمَ علیهم‏السلام …(۴)
آیات هشتم تا دهم
وَ إذْ أخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِم ذُرِّیَتَهُم وَ أشهَدَهُم عَلی أنفُسِهِم ألَسْتُ بِرَبِّکُم؟ قالُوا: بَلی شَهِدْنا أن تَقُولُوا یَومَ القِیامَةِ إنّا کُنّا عَن هذا غافِلینَ.(۵)
وَ لَقَد عَهِدْنا إلی آدَمَ مِنْ قَبلُ فَنَسِیَ وَ لَم نَجِدْ لَهُ عَزْما.(۶)
______________________________
۱. انعام (۶) / ۴۴.
۲. تفسیر عیّاشی ۱ / ۲۰۰؛ بصائر الدَّرَجات / ۷۸ بدون بخش اخیر: «حتّی کأنَّهُم…»؛ نورالثّقَلَین ۱ / ۷۱۸ به نقل از: تفسیر قمّی.
۳. اعراف (۷) / ۱۵۷.
۴. کافی ۱ / ۴۲۹؛ تأویل الآیات / ۱۸۵.
۵. اعراف (۷) / ۱۷۲.
۶. طه (۲۰) / ۱۱۵.
—————————————-
فاصبِرْ کَما صَبْرَ أولُوا العَزمِ مِنَ الرُّسُلِ…(۱)
روایات
یکم. محمّدبن الحسن الصفّار: حُمران‏بن أعین، عن أبیجعفر علیه‏السلام قال:
إنَّ اللّه‏َ تَبارَکَ وَ تَعالی حیثُ خَلَقَ الخَلقَ… قالَ: «ألَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟ قالُوا بَلی شَهِدْنا… غافِلین»…. ثُمَّ أخَذَ المیثاقَ عَلَی النَّبِیَّینَ فقال: «ألَستُ بِرَبِّکُم؟» ثُمَّ قال: وَ إنَّ هذا مُحَمَّدٌ رَسولی وَ إنَّ هذا عَلیٌ أمیرُالمُؤمِنینَ، «قالُوا بَلی» فَثَبَتَت لَهُمُ النُّبُوَّةَ وَ أخَذَ المیثاقَ عَلی أولِی العزمِ: «ألا إنّی رَبُّکُم وَ مُحَمَّدٌ رَسُولِی وَ عَلِیٌ أمیرُالمُؤْمِنینَ وَ أوصیاؤُهُ مِنْ بَعدِهِ وُلاةُ أمری وَ خُزّانُ عِلمی، وَ أنَّ المَهدیَ أنتَصِرُ بِهِ لِدینی، وَ أُظْهِرُ بِهِ دَولَتِی، وَ أنتَقِمُ بِهِ مِن أعدائی، وَ أُعْبَدُ بِهِ طَوْعا وَ کَرْها.» قالُوا: أقرَرْنا وَ شَهِدْنا یا رَبِّ. وَ لَمْ یَجْحَدْ آدَمُ وَ لَمْ یُقِرَّ، فَثَبَتَتِ العَزیمَةُ لِهؤلاءِ الخَمسَةِ فِی المَهدیِ؛ وَ لَمْ یکُنْ لآدَمَ عَزمٌ عَلَی الإقرار بِهِ، وَ هُوَ قَولُ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لَقَد عَهِدْنا إلی آدَمَ مِنْ قَبلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزما»…(۲)
دوم. الکلینیّ: جابرالجعفیّ، عن أبیجعفر علیه‏السلام فی قول اللّه‏ عزَّ وَ جَلَّ: «وَ لَقَد عَهِدْنا إلی آدَمَ…» قال:
عَهِدْنا إلَیهِ فی مُحَمَّدٍ وَ الأئِمَّةِ مِنْ بَعدِهِ، فَتَرَکَ وَ لَم یَکُنْ لَهُ عَزمٌ أنَّهُم هکذا؛ وَ إنَّما سُمِّی أولواالعزمِ أولِی العَزمِ لاِءنَّهُ عَهِدَ إلَیْهِم فی مُحَمَّدٍ وَ الأوصیاءِ مِنْ بَعدِهِ وَ المَهدیِ وَ سیرَتِهِ، وَ أجمَعَ عَزمُهُم عَلی أنَّ ذلِکَ کَذلِکَ وَ الإقرارِ بِهِ.(۳)
آیه‏ی یازدهم
لِیُحِقَّ الحَقَّ وَ یُبطِلَ الباطِلَ وَ لَوْ کَرِهَ المُجرِمُونَ.(۴)
______________________________
۱. احقاف (۴۶) / ۳۵.
۲. بصائِرُ الدَّرَجات / ۷۰ ؛ کافی ۲ / ۸ ؛ تأویل الآیات / ۳۱۳.
۳. کافی ۱ / ۴۱۶؛ تفسیر ۲ / ۶۱؛ علل الشرایع ۱ / ۱۴۹.
۴. انفال (۸) / ۸.
—————————————-
روایات
یکم. العیّاشیّ: جابر الجعفیّ، قال: قال أبوجعفر علیه‏السلام :
… وَ أمَّا قَولُهُ: «لِیُحِقَّ الحَقَّ»، فَإنَّهُ یَعنِی: لِیُحِقَّ حَقَّ آلِ مُحَمَّدٍ حینَ یَقُومُ القائِمُ علیه‏السلام ؛ وَ أمَّا قَولُهُ: «وَ یُبطِلَ الباطِلَ»، یعنی: القائِمَ، فَإذا قامَ یُبطِلُ باطِلَ بَنیأُمَیَّةَ…(۱)
آیات دوازدهم و سیزدهم
… وَ أولوا الأرحامِ بَعضُهُم أولی بِبَعضٍ فی کِتابِ اللّه‏ِ…(۲)
روایات
یکم. الخزّاز القمّیّ: إسماعیل‏بن عبداللّه‏، عَن الحسین‏بن‏علیّ علیهماالسلام قال:
لَمّا أنزَلَ اللّه‏ُ تَبارَکَ وَ تَعالی هذِهِ الآیَةَ: «وَ أولوا الأرحامِ بَعضُهُم أولی بِبَعضٍ»، سَألتُ رَسولَ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم عَن تأویلِها فَقال: وَ اللّه‏ِ ما عَنَی غَیرَکُم، وَ أنتُم أولوا الأرحام، فَإذا مِتُّ فَأبوکَ عَلیٌ أولی بی وَ بِمَکانی، فَإذا مَضی أبوکَ… فَا¨ذا مَضَی الحَسَنُ وَقَعَتِ الغَیبَةُ فِی التاسِعِ مِنْ وُلدِک، فَهذِهِ الأئِمَّةُ التِسعَةُ مِنْ صُلبِکَ أعطاهُمُ اللّه‏ُ عِلمی وَ فَهمی، طینَتُهُم مِنْ طینَتی …(۳)
آیه‏ی چهاردهم
وَ أذانٌ مِنَ اللّه‏ِ وَ رَسُولِهِ إلَی النّاسِ یَومَ الحَجِّ الأکبَرِ أنَّ اللّه‏َ بَرِیءٌ مِنَ المُشرِکینَ وَ رَسُولُه… وَ بَشِّرِ الَّذینَ کَفَروا بِعَذابِ ألیمٍ.(۴)
روایات
یکم. العیّاشیّ: جابرالجعفیّ، عن أبیجعفر علیه‏السلام فی قَولِ اللّه‏ِ: «وَ أذانٌ مِنَ…» قال:
خُرُوجُ القائِمِ وَ أذانُ دَعوَتِهِ إلی نَفسِهِ(۵)
______________________________
۱. تفسیر ۲ / ۵۵ ؛ اثبات الهداه ۷ / ۹۸.
۲. انفال (۸) / ۷۵؛ احزاب (۳۳) / ۶.
۳. کفایة‏الاثر / ۱۷۵؛ الیَتیمَةُ وَ الدُرَّةُ الثَمینَه/ ۷۳.
۴. توبه (۹) / ۳.
۵. تفسیر عیّاشی ۲ / ۸۲؛ اثبات الهداه ۷ / ۹۹.
—————————————
آیات پانزدهم تا هفدهم
یُریدُونَ أنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللّه‏ِ بِأفواهِهِم وَ یَأْبَی اللّه‏ُ إلاّ أن یُتِمُّ نُورَهُ وَ لَو کَرِهَ الکافِرُونَ.(۱)
یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّه‏ِ بِأفواهِهِم وَ اللّه‏ُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَو کَرِهَ الکافِرُونَ.(۲)
فَآمِنوا بِاللّه‏ِ وَ رَسولِهِ وَ النُّورِ الَّذی أنزَلنا…(۳)
روایات
یکم. الکلینیّ: محمّدبن الفُضَیل، عن الکاظم علیه‏السلام قال: سَأَلْتُهُ عن قَولِ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ یُریدونَ لِیُطْفِؤُا… قالَ:
یُریدونَ لِیُطفِؤُا وِلایَةَ أمیرِالمُؤمِنینَ علیه‏السلام بِأفواهِهِم. قُلتُ: وَ اللّه‏ُ مُتِمُّ نُورِهِ؛ قالَ: وَ اللّه‏ُ مُتِمُّ الإمامَةِ لِقَولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ«الَّذینَ آمَنوا بِاللّه‏ِ وَ رَسولِهِ وَ النّورِ الَّذی أنزَلنا» فَالنّورُ هُوَ الإمامُ… یَقُولُ اللّه‏ُ «وَ اللّه‏ُ مُتِمُّ نُورِهِ»؛ وِلایَةُ القائِمِ علیه‏السلام ، «وَ لَوْ کَرِهَ الکافِرُونَ»، بِولایَةِ عَلیٍ علیه‏السلام .(۴)
دوم. الطَبرِسیّ: عَلقَمَة‏بن محمّدِ الحضرَمیّ، عَن أبیجعفر علیه‏السلام أنَّهُ قالَ: حَجَّ رَسولُ اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم … فَرَحلَ النَّبیُ فَلَمَّا بَلَغَ غَدیرَ خُمٍّ… حَمَداللّه‏َ تَعالی فَقالَ:
مَعاشِرَ النّاسِ، «آمِنوا بِاللّه‏ِ وَ رَسولِهِ وَ النُّورِ الَّذیـ…. أُنزِلَ مَعَهُ‏ـ … مِنْ قَبلِ أنْ نَطمِسَ وُجوها فَنَرُدَّها عَلی أدبارِها».(۵) مَعاشِرَ النّاسِ، النُّورُ مِنَ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیَّ مَسْلُوکٌ، ثُمَّ فی عَلیٍّ، ثُمَّ فِی النَسلِ مِنهُ إلَی القائِمِ المَهدیِ، الَّذی یَأخُذُ بِحَقِّ اللّه‏ِ وَ بِکُلِّ حَقٍّ هُوَ لَنا … ألا إنَّ خاتِمَ الأئِمَّةِ مِنّا القائِمُ المَهدِیُ … وَ لاحَقَّ إلاّ مَعَهُ، وَ لا نُورَ إلاّ عِندَهُ… .(۶)
______________________________
۱. توبه (۹) / ۳۲.
۲. صف (۶۱) / ۸.
۳. تغابن (۶۴) / ۸.
۴. کافی ۱ / ۴۳۲؛ الصراط المستقیم ۲ / ۷۴ فقط بخش اخیر حدیث.
۵. رسول اکرم، این سخن خویش را، از ترکیب آیه‏ی مورد نظر با دو آیه‏ی دیگر ساخته‏اند: اعراف (۷) / ۱۵۷ و نساء (۴) / ۴۷.
۶. احتجاج ۱ / ۱۴۹ و ۱۵۴ و ۱۵۵؛ بحارالانوار ۳۷/ ۲۱۱ و ۲۱۳ و ۲۱۴.
——————————————
آیه‏ی هجدهم
إنَّ عِدَّةَ الشُّهورِ عِندَ اللّه‏ِ اثناعَشَرَ شهرا فی کِتابِ اللّه‏ِ یَومَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأرضَ مِنها أربعَةٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدّینُ القَیِّمُ فَلا تَظلِموا فیهِنَّ أنفسَکُم… .(۱)
روایات
یکم. ابوالفتح الکَراجُکیّ: عبداللّه‏بن عبّاس، قال: سَمِعتُ رَسولَ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم یقول:
مَعاشِرَ النّاسِ، مَن سَرَّه أن یَتَوَلَّی وِلایَةَ اللّه‏ِ فَلْیَقتَدِ بِعَلیِبنِ أبیطالبٍ بَعدی وَ الأئِمَّةِ مِن ذُرّیَّتی، فَإنَّهُم خُزّانُ عِلمی، فَقامَ جابِرُبنُ عبداللّه‏ِ الأنصاریُ فَقالَ: یا رَسُولَ اللّه‏ِ! وَ ما عِدَّةُ الأئِمَّةِ؟ فَقالَ: یا جابِرُ، سَألتَنی رَحِمَکَ اللّه‏ُ عَنِ الإسلامِ بِأجمَعِهِ، عِدَّتُهُم عِدَّةُ الشُهورِ، وَ هِیَ «عِندَ اللّه‏ِ اثناعَشَرَ، شهرا فی کِتابِ اللّه‏ِ یَومَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأرضَ …» فَالأئِمَةُ یا جابِرُ عِدَّتُهُم اثْنا عَشَرَ، أوَّلُهُم عَلِیُبنُ أبی‏طالِبٍ وَ آخِرُهُمُ القائِمُ المَهدِیُ علیهماالسلام .(۲)
دوم. الشیخ الطّوسیّ: جابر الجُعفیّ، قال: سألتُ أباجعفر علیه‏السلام عَن تأویلِ قَولِ اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ «إنَّ عِدَّةَ الشُّهورِ عِندَ اللّه‏ِ…. فَلا تَظلِموا فیهِنَّ أنفسَکُم» قالَ: فَتَنَفَّسَ سَیِّدی الصُّعَداءَ ثُمَّ قال:
یا جابِرُ، أمَّا السَّنَةُ فِهِیَ جَدّی رَسولُ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم وَ شُهورُها اثناعَشَرَ شَهرا، فَهُوَ أمیرالمؤمِنینَ إلَیَ وَ إلَی ابْنی جَعفَرٍ، وَ ابْنِهِ موسی، وَ ابْنِهِ عَلیٍ، وَ ابْنِهِ مُحَمَّدٍ وَ ابْنِهِ عَلیٍ وَ إلَی ابْنِهِ الحَسَنِ، وَ إلَی ابْنِهِ مُحَمَّدٍ الهادِی المَهدیِ، اثْنا عَشَرَ إماما، حُجَجُ اللّه‏ِ فی خَلقِهِ وَ أُمَناؤُهُ عَلی وَحیِهِ وَ عِلمِهِ. وَ الأربَعَةُ الحُرُمُ الَّذینَ هُمُ «الدّینُ القَیّمُ»، أربَعَةٌ مِنْهُم یَخرُجونَ بِاسْمٍ واحِدٍ: عَلیٌ أمیرالمُؤمِنینَ، وَ أبی: عَلیُبْنُ الحُسَین، وَ عَلیُبنُ موسی، وَ عَلیُبنُ مُحَمَّدٍ علیهم‏السلام ، فَالإقرارُ بِهؤُلاءِ هُوَ الدّینُ القَیِّمٌ. «فَلا تَظلِموا فیهِنَّ أنفُسَکُم» أی: قَولوا بِهِم جَمیعا تَهتَدوا.(۳)
______________________________
۱. توبه (۹) / ۳۶.
۲. الاستِنصار / ۲۱ به نقل از ایضاح دفائن النواصب، نوشته‏ی ابوالحسن‏ابن‏شاذان القمّیّ؛ بحارالانوار ۳۶ / ۲۶۳.
۳. الغیبة / ۱۴۹؛ المحجّه / ۹۳.
—————————————
آیه‏ی نوزدهم
… حَتّی إذا أخَذَتِ الأرضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أهلُها أنَّهُم قادِرُونَ عَلَیها أتاها أمرُنا لَیلاً أوْ نَهارا فَجَعَلناها حَصیدا کَأنْ لَم تَغْنَ بِالأمْسِ…(۱)
روایات
یکم. الطَبَریّ (الصغیر): مفضّل‏بن عمر، عن أبیعبداللّه‏ علیه‏السلام قال:
… قَولُهُ عَزَّ وَ جَلَّ «… حَتّی إذا أخَذَتِ الأرضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ… أتاها أمرُنا لَیلاً أوْ نَهارا فَجَعَلناها حَصیدا…» یَعنی: القائِمُ بِالسَّیف …(۲)
دوم. الشیخ الصّدوق: علیّ‏بن إبراهیم‏بن مَهزیار، عن حجَّة‏بن الحسن علیهماالسلام أ نَّهُ قال:
… کَأنّی بِالقَومِ قَد قُتِلوا فی دِیارِهِم وَ أخَذَهُم أمرُ رَبِّهِم لَیلاً وَ نَهارا… ثُمَّ تَلا قَولَهُ تَعالی: «بِسم اللّه‏ِ الرّحمان الرّحیم، أتاها أمرُنا لَیلاً أوْ نَهارا فَجَعَلناها حَصیدا کَأنْ لَم تَغْنَ بِالأمْسِ…» فَقُلتُ: سیّدی یَابنَ رَسولِ اللّه‏ِ، ما الأمر؟ قال: «نحنُ أمرُ اللّه‏ِ وَ جُنودُهُ …(۳)
آیات بیستم تا بیست و پنجم
وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعدُ إنْ کُنتُم صادقینَ؟(۴)
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: عبدالرّحمان‏بن سلیط، قال: قال الحسین‏بن‏علیّ علیهماالسلام :
مِنّا اثْنا عَشَرَ مَهدیّا، أوَّلُهُم أمیرُالمُؤمنینَ عَلیُبنُ أبیطالِبٍ، وَ آخِرُهُمُ التّاسِعُ مِنْ وُلْدی، وَ هُوَ الإمامُ القائِمُ بِالحَقِّ… لَهُ غَیبَةٌ یَرتَدُّ فیها أقوامٌ وَ یَثبُتُ فیها عَلَی الدّینِ آخَرُونَ، فَیُؤْذَوْنَ وَ یُقالَ لَهُم: «… مَتی هذَا الْوَعدُ إنْ کُنتُم صادقینَ» أمَا إنَّ الصّابِرَ فی غَیبَتِهِ عَلَی الأذَی وَ التَّکذیبِ بِمَنزِلَةِ المُجاهدِ
______________________________
۱. یونس (۱۰) / ۲۴.
۲. دلائل الامامه / ۴۶۸؛ برهان ۱ / ۵۲۵ـ ۵۲۶.
۳. کمال‏الدّین / ۴۶۹؛ بحارالانوار ۵۲ / ۴۵ـ ۴۶.
۴. یونس (۱۰) / ۴۸؛ انبیاء (۲۱) / ۳۸؛ نمل (۲۷) / ۷۱؛ سبأ (۳۴) / ۲۹؛ یس (۳۶) / ۴۸؛ ملک (۶۷) / ۲۵.
—————————————-
بِالسَّیفِ بَینَ یَدَیْ رَسُولِ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم .(۱)
آیه‏ی بیست و ششم
وَ قُلْ جاءَ الحَقُّ وَ زَهَقَ الباطِلُ إنَّ الباطِلَ کانَ زَهُوقا.(۲)
روایات
یکم. الکلینیّ: أبوحمزه، عن أبیجعفر علیه‏السلام فی قَولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ قُلْ جاءَ الحَقُّ وَ زَهَقَ الباطِلُ…» قال:
إذا قامَ القائِمُ علیه‏السلام ذَهَبَتْ دَوْلَةُ الباطِلِ.(۳)
دوم. الطوسیّ: عن حکیمة‏بنت محمّد بن‏علیٍ الجواد علیهماالسلام ، فی حکایةِ میلادِ المهدیّ، ابن الحسن العَسکَریّ علیهماالسلام ، شَمائِلِهِ، قالَت:
عَلی ذراعِهِ(۴) الأیمَنِ مَکتوبٌ: «جاءَ الحَقُّ وَ زَهَقَ الباطِلُ إنَّ الباطِلَ کانَ زَهُوقا».(۵)
آیه‏ی بیست و هفتم
أمَّن یُجِیبُ المُضطَرَّ إذَا دَعاهُ وَ یَکشِفُ السُّوءَ وَ یَجعَلُکُمْ خُلفَاءَ الأرضِ أ إلهٌ مَعَ اللّه‏ِ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ.(۶)
روایات
یکم. العیّاشیّ عبدالأعلَی الجَبَلیّ، قال: قالَ أبوجعفر علیه‏السلام :
… هُوَ وَ اللّه‏ُ المُضطَرُّ فی کِتابِ اللّه‏ِ، وَ هُوَ قَولُ اللّه‏ِ«أمَّن یُجِیبُ المُضطَرَّ إذَا دَعاهُ وَ یَکشِفُ السُّوءَ وَ یَجعَلُکُمْ خُلفَاءَ الأرضِ».(۷)
______________________________
۱. کمال‏الدّین / ۳۱۷؛ مقتضب الأثر / ۲۷.
۲. اسراء (۱۷) / ۸۱.
۳. کافی ۸ / ۲۸۷؛ صافی ۱ / ۹۸۶.
۴. الذِراعٌ: هِیَ مِنَ الإنسانِ، مِنَ المِرفَقِ إلی أطرافِ الأصابِعِ… وَ قیلَ السّاعِدُ وَ الذِراعُ واحِدٌ. (الافصاح ۱ / ۷۳)
۵. الغیبه / ۲۳۹؛ دلائل الإمامه / ۵۰۰.
۶. نمل (۲۷) / ۶۲.
۷. تفسیر عیّاشی ۲ / ۶۱؛ القمّی، التفسیر ۲ / ۲۰۵؛ النعمانی، الغیبه / ۱۸۲.
—————————————
دوم. ابن ماهیار: محمّدبن مسلم، عن أبیجعفر علیه‏السلام فی قَولِ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ «أمَّن یُجِیبُ المُضطَرَّ…» قال:
هذِهِ نَزَلَتْ فِی القائِمِ علیه‏السلام ، إذا خَرَجَ تَعَمَّمَ وَ صَلَّی عِنَد المَقامِ وَ تَضَرَّعَ إلی رَبِّهِ فَلا تُرَدُّ لَهُ رایَةٌ أبَدا.(۱)
سوم. القمّیّ: صالح‏بن عقبة، عن أبیعبداللّه‏ علیه‏السلام فی قَولِهِ عَزَّ وَ جَلَ: «أمَّن یُجِیبُ المُضطَرَّ إذَا دَعاهُ…» قال:
نَزَلَتْ فِی القائِمِ مِن آلِ مُحمَّدٍ علیهم‏السلام . هُوَ وَ اللّه‏ِ المُضطَرُّ، إذا صَلَّی فِی المَقامِ رَکعَتَیْنِ وَ دَعا اللّه‏َ فَأجابَهُ وَ یَکشِفُ السُّوءَ وَ یَجعَلُهُ خَلیفَةً فِی الأرضِ.»(۲)
آیه‏ی بیست و هشتم
قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورا فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ؟(۳)
روایات
یکم. فضل‏بن شاذان: عمّاربن یاسر، قال: کُنتُ مَعَ رَسولِ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم … فَقال:
… إنَّ اللّه‏َ تَبارکَ وَ تَعالی عَهِدَ إلَیَ أنْ یُعطیَنی إثْنَیْ عَشَرَ خَلیفَةً، مَنهُم عَلیٌ وَ هُوَ أوَّلُهُم وَ سیِّدُهُم. فَقُلت: وَ مَنِ الآخَرونَ یا رَسولَ اللّه‏ِ؟ قال: الثّانیُ مِنهُم الحَسَنُ‏بنُ عَلیِبن أبی‏طالِب، وَ الثّالِث مِنهُم الحُسَینُ‏بنُ عَلیِبنِ أبی‏طالِب، وَ … ثمَّ … ثُمَّ ابْنُهُ الحَسَنُ، ثُمَّ ابْنُهُ الَّذی یَغیبُ عَنِ النّاسِ غَیْبَةً طَویلَةً، وَ ذلِکَ قَوْلُهُ عزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورا فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ»؟ ثُمَّ یَخرُجُ وَ یَمْلأُ الأرضَ قِسطا وَ عَدلاً کَما مُلِئَت جَورا وَ ظُلما…(۴)
دوم. الخَزّاز القمّیّ: عمّاربن یاسر، قالَ: … أتیتُ رَسولَ اللّه‏َ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم فَقُلتُ لَه: یا رَسولَ اللّه‏ِ، إنَّ عَلیّا قَد جاهَد فِی اللّه‏ِ حَقَّ جِهادِهِ، فَقالَ:
… ألا إنَّهُ أبوسِبطَیَّ وَ الأئِمَّةِ، مِن صُلبِهِ یُخرِجُ اللّه‏ُ تَعالی الأئِمَّةَ الرّاشِدینَ، وَ
______________________________
۱. تفسیر عیّاشی، به نقل: تأویل الآیات / ۳۹۹؛ النعمانی، الغیبه / ۳۱۴ فقط عبارت نخست.
۲. تفسیر عیّاشی ۲ / ۱۲۹؛ تأویل الآیات / ۳۹۹ ؛ اثبات الهُداه ۷ / ۱۲۶، هر دو مدرک اخیر، به روایت ابراهیم‏بن عبدالحمید با تفاوت در عبارت.
۳. ملک (۶۷) / ۳۰.
۴. الغیبه، به نقل: گزیده‏ی کفایة‏المهتدی، / ۸۷ ـ ۸۸ و به نقل: کشف الحقّ (اربعین خاتون‏آبادی) / ۱۱۱.
—————————————–
مِنهُم مَهدیُ هذِهِ الأُمَّةِ. فَقُلْتُ: بِأبی أنتَ وَ أُمّی یا رَسُولَ اللّه‏ِ، مَن هذا المَهدیُ؟ قالَ: یا عَمّارُ، إنَّ اللّه‏َ تَبارَکَ وَ تَعالی عَهِدَ إلَیَ أ نَّهُ یُخرِجُ مِنْ صُلبِ الحُسَینِ تِسعَةً، وَ التّاسِعُ مِنْ وُلدِهِ یَغیبُ عَنهُم، وَ ذلِکَ قَولُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورا فَمَن یَأْتِیکُم بِماءِ مَعینٍ». یَکُونُ لَهُ غَیْبَةٌ یَرجِعُ عَنها قَومٌ وَ یَثْبُتُ عَلَیْها آخَرُونَ. فَإذا کانَ فی آخِرِ الزَّمانِ یَخْرُجُ فَیَمْلاَءُ الدُّنیا قِسطا وَ عَدلاً. وَ یُقاتِلُ عَلَی التَّأویلِ کَما قاتَلتُ عَلَی التَنزیلِ، وَ هُوَ سَمِیِّی وَ أشبَهُ النّاسِ بی …(۱)
سوم. الشیخ الصّدوق: أبوبصیر، عن أبیجعفر علیه‏السلام فی قَولِ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورا فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ»؟ فَقالَ:
هذِهِ نَزَلَت فِی القائِمِ. یَقُولُ: إنْ أصْبَحَ إمامُکُم غائِبا عَنکُم لاتَدرُونَ أینَ هُوَ، فَمَن یَأتیکم بِإمامٍ ظاهِرٍ یَأْتِیکُم بِأخبارِ السَّماءِ وَ الأرض، وَ حَلالِ اللّه‏ِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ حَرامِهِ؟ ثُمَّ قالَ علیه‏السلام : وَ اللّه‏ِ ما جاءَ تأْویلُ هذِهِ الآیَةِ، وَ لابُدَّ أن یَجِیءَ تأویلُها.(۲)
چهارم. ابن ماهیار: یحیَی الحَلَبیّ، عَن أبیعبداللّه‏ علیه‏السلام فی قَولِ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورا فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ»؟ قالَ:
إذا غابَ إمامُکُم فَمَن یَأْتِیکُم بِإمامٍ جَدیدٍ؟(۳)
پنجم. الکلینیّ: علیّ‏بن جعفر علیه‏السلام ، عَن أخیهِ موسَی‏بن جعفر علیه‏السلام فی قَولِ اللّه‏ِ عزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورا فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ»؟ قالَ:
إذا غابَ عَنکُم إمامُکُم فَمَن یَأْتِیکُم بِإمامٍ جَدیدٍ؟(۴)
شیخ صدوق همین روایت را از همین راوی، از همین امام، می‏آورد با این تفاوت که امام کاظم علیه‏السلام ، آن را به پدر گران‏قدرش امام صادق علیه‏السلام نسبت می‏دهد.(۵) با توجّه به حدیث مرویّ از یحیَی الحَلَبی، بعید نیست روایت کلینی، همان خبر منقول
______________________________
۱. کفایة‏الاثر / ۱۲۰ـ ۱۲۱؛ الصراط المستقیم ۲ / ۱۱۸ با تلخیص.
۲. کمال‏الدین / ۳۲۵ـ ۳۲۶؛ الشیخ الطوسی، الغیبه / ۱۵۸.
۳. تفسیر، به نقل: تأویل الآیات / ۶۸۳؛ المحجَّه/ ۲۳۱.
۴. کافی ۱ / ۳۴۰؛ النعمانی، الغیبه / ۱۷۶.
۵. کمال‏الدین / ۳۵۱؛ بحارالانوار ۵۱ / ۵۳.
—————————————
صدوق باشد که در آن استماع امام هفتم از ششمین امام، از ذهن راویان رفته، یا از قلم کاتبان افتاده است.
ششم. الشیخ الطّوسیّ: علیّ‏بن جعفر علیه‏السلام ، عَن أخیهِ موسَی‏بن جعفر علیه‏السلام قال: قُلتُ لَهُ: ما تأویلُ قَولِ اللّه‏ِ تعالی: «قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورا فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ»؟ فَقالَ:
إذا فَقَدتُم إمامَکُم فَلَم تَرَوْهُ فَماذا تَصنَعُونَ؟(۱)
۳. تعیین مصداق
آیه‏ی اوّل
أُولئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِم وَ رَحْمَةٌ وَ أولئِکَ هُمُ المُهتَدُونَ.(۲)
روایات
یکم. الکلینیّ: أبیبصیر، عن أبیعبداللّه‏ علیه‏السلام قال: «قالَ أبی لِجابربن عبداللّه‏ الأنصاریّ: … أخبِرنی عَنِ اللَّوحِ الَّذی رَأیتَهُ فی یَدِ أمّی فاطمة علیهاالسلام … فقال جابر: فأُشهِدُ بِاللّه‏ِ أنّی هکَذا رَأیتُهُ فِی اللَّوحِ مَکتوبا:
… و أُکَمِّلُ ذلِکَ بِابنهِ م ح م د رَحمَةً لِلعالَمینَ؛ عَلَیهِ کَمالُ موسی وَ بَهاءُ عیسی وَ صَبرُ أیّوبٍ. فَیُذَلُّ أولِیائی فی زَمانِهِ¨ وَ تُتَهادی رُؤُوسُهُم کَما تُتَهادی رُؤوسُ التُرکِ وَ الدَیلَم، فَیُقتَلونَ وَ یُحرَقونَ وَ یَکونونَ خائِفینَ مَرعوبینَ وَجِلینَ، تُصبَغُ الأرضُ بِدِمائِهِم وَ یَفشُو الوَیلُ وَ الرَّنَّةُ فی نِسائِهِم. أولئِکَ أولیایی حقّا؛ بِهِم أدفَعُ کُلَّ فِتنَةً عَمیاءَ حِندِس، وَ بِهِم أکشِفُ الزَلازِلَ وَ أدفَعُ الآصارَ وَ الأغلالَ؛ «أُولئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِم وَ رَحْمَةٌ وَ أولئِکَ هُمُ المُهتَدُونَ».(۳)
آیه‏ی دوم
فَلَمّا فَصَلَ طالوتُ بِالجُنودِ قالَ إنَّ اللّه‏َ مُبتَلیکُم بِنَهرٍ فَمَن شَرِبَ مِنهُ فَلَیسَ
______________________________
۱. الغیبه / ۱۶۰؛ کمال‏الدّین، ص ۳۶۰؛ النعمانی، الغیبه / ۱۷۶ با اندک تفاوت لفظی.
۲. بقره (۲) / ۱۵۷.
۳. کافی ۱ / ۵۲۷ـ ۵۲۸؛ النعمانی، الغیبه / ۶۲ـ ۶۳؛ کمال‏الدّین ۱ / ۳۰۸ـ ۳۱۰.
—————————————-
مِنّی… فَشَرِبوا مِنهُ إلاّ قَلیلاً مِنهُم…(۱)
روایات
یکم. فضل‏بن شاذان: أبیبصیر، عن أبیعبداللّه‏ الصّادق علیه‏السلام قال:
إنَّ أصحابَ طالوتَ ابْتُلوا بِالنَّهَرِ الَّذی قالَ اللّه‏ُ تَعالی: «إنَّ اللّه‏َ مُبتَلیکُم بِنَهَرٍ»وَ إنَّ أصحابَ القائِمِ علیه‏السلام یُبتَلونَ بِمِثلِ ذلِکَ.(۲)
آیه‏ی سوم
إنَّ اللّه‏َ اصْطَفی آدَمَ وَ نوحا وَ آلَ إبراهیمَ وَ آلَ عِمرانَ عَلَی العالَمینَ * ذُرِّیَّةً بَعضُها مِنْ بَعضٍ وَ اللّه‏ُ سَمیعٌ عَلیمٌ.(۳)
روایات
یکم. النعمانیّ: جابربن یزید الجعفیّ، قال أبوجعفر الباقر علیه‏السلام :
… و القائِمُ یَومَئِذٍ بِمَکَّةَ، قَد أسنَدَ ظَهرَه إلَی البَیتِ الحَرامِ مُستَجیرا بِهِ، فَیُنادی: یا أیُّهَا النّاسُ … مَن حاجَّنی فِی النَّبیّینَ فَأنَا أولَی النّاسِ بِالنَّبیّینَ. ألَیسَ اللّه‏ُ یَقولُ فی مُحکَمِ کِتابِهِ: «إنَّ اللّه‏َ اصْطَفی آدَمَ وَ نوحا… وَ اللّه‏ُ سَمیعٌ عَلیمٌ»؟ فَأنا بَقِیَّةٌ مِن آدَمَ وَ ذَخیرَةٌ مِن نوحٍ وَ مُصطفیً مِن إبراهیمَ وَ صَفْوَةٌ مِن مُحَمَّدٍ صَلّی‏اللّه‏ عَلَیهِم أجمعین…(۴)
آیه‏ی چهارم
إنَّ أولَی النّاسِ بِإبراهیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعوهُ وَ هذا النَّبیُ وَ الَّذینَ آمَنوا…(۵)
روایات
یکم. العیّاشیّ: عبدالأعلی الجَبَلیّ، قال: قالَ أبوجعفر علیه‏السلام :
______________________________
۱. بقره (۲) / ۲۴۹.
۲. الغیبه، به نقل شیخ طوسی، در الغیبه / ۴۷۲؛ النعمانی، الغیبه / ۳۱۶ مضمون آیه، با تعبیر «سَنَبتَلیکُم».
۳. آل‏عمران (۳) / ۳۳ و ۳۴.
۴. الغیبه / ۲۸۱؛ الاختصاص / ۲۵۶ـ ۲۵۷.
۵. آل‏عمران (۳) / ۶۷.
—————————————-
یَکونُ لِصاحِبِ هذا الأمر غَیبَة فی بَعضِ هذِهِ الشِعابِ … وَ للّه‏ِ لَکَأنّی أنْظُرُ إلَیهِ وَ قَد أسنَدَ ظَهرَه الَی الحَجَر، ثُمَّ یُنشِد اللّه‏َ حَقَّهُ، ثُمَّ یَقُولُ: یا أیُّهَا النّاسُ… مَن یُحاجِّنی فی إبراهیمَ فَأ نَا «أولَی النّاسِ بِإبراهیمَ»…(۱)
آیه‏ی پنجم
… یُمدِدکُم رَبُّکُم بِخَمسَةِ آلافٍ مِنَ المَلائِکَةِ مُسَوِّمین.(۲)
روایات
یکم. العیّاشیّ: ضُرَیس‏بن عبدالملک، عن أبیجعفر علیه‏السلام قال:
إنَّ المَلائِکَةَ الَّذینَ نَصَروا مُحَمَّدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم یَومَ بَدرٍ فِی الأرضِ ما صَعِدوا بَعدُ، وَ لا یَصعَدونَ حَتّی یَنصُروا صاحِبَ هذا الأمرِ، وَ هُم خَمسَةُ آلافٍ.(۳)
آیه‏ی ششم
وَ مَن یُطِعِ اللّه‏َ وَ الرَّسُولَ فَأولئِکَ مَعَ الَّذینَ أنعَمَ اللّه‏ُ عَلَیْهِم مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحینَ وَ حَسُنَ أولئِکَ رَفیقا.(۴)
روایات
یکم. فرات الکوفیّ: أصبغ‏بن نُباته، عن أمیرالمؤمنین علیه‏السلام قال:
إنَّ أفضَلَ الخَلقِ یَومَ یَجمَعُ اللّه‏ُ الرُّسُلُ، وَ إنَّ أفضَلَ الرُّسُلِ مُحَمَّدٌ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ، ثُمَّ إنَّ أفضَلَ کُلِّ أُمَّةٍ بعَدَ نَبِیَّها وَصِّیُ نَبِیِّها… وَ إنَّ أفضَلَ الأوصیاءِ وَصِیُ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام ، ثُمَّ إنَّ أفضَلَ النّاسِ بَعدَ الأوصیاءِ الشُّهَداءُ وَ إنَّ أفضَلَ الشّهداءِ حَمَزَةُ سیِّدُ الشُهَداءِ وَ جَعفَرٌ ذُوالجَناحَیْنِ… وَ السِّبطانِ الحَسَنُ وَ الحُسینُ سَیِّدا شَبابِ أهلِ الجَنَّةِ… وَ المَهدِیُ علیهم‏السلام یَجعَلُهُ اللّه‏ُ مَن أحَبَّ مِنّا أهلِ البَیتِ، ثُمَّ قالَ: أبِشرواـ ثلاثاـ «وَ مَن یُطِعِ…. أولئِکَ رَفیقا».(۵)
______________________________
۱. تفسیر عیّاشی ۲ / ۶۱؛ همین مضمون در ۱ / ۸۴ از جابر جعفی؛ القمّی، التفسیر ۲ / ۲۰۵ از: ابوخالد کابلی؛ النعمانی، الغیبه / ۱۸۲ از اسماعیل‏بن جابر و / ۲۸۱ از: جابر جعفی.
۲. آل‏عمران (۳) / ۱۲۵.
۳. تفسیر عیّاشی ۱ / ۲۲۰ ؛ اثبات الهُداه ۷ / ۹۶.
۴. نساء (۴) / ۶۹.
۵. التفسیر / ۱۱۲؛ کافی ۱ / ۴۵۰ با اندک تفاوت.
—————————————-
آیات هفتم و هشتم
وَ قالوا لَو لا نُزِّلَ عَلَیهِ آیَةٌ مِن رَبِّهِ، قُل إنَّ اللّه‏َ قادِرٌ عَلی أن یُنَزِّلَ آیَةً…(۱)
وَ قُلِ الحَمدُ لِلّهِ سَیُریکُم آیاتِهِ فَتعَرِفونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمّا تَعمَلونَ.(۲)
روایات
یکم. القمّیّ: أبوالجارود، عن الباقر علیه‏السلام فی قوله تعالی: «إنَّ اللّه‏َ قادِرٌ…» قالَ:
سَیُریکُمْ فِی آخِرِ الزَّمانِ آیاتٍ مِنها: دابَّةٌ فِی الأرضِ، وَ الدَّجّالُ، وَ نُزولُ عیسَی‏بن مَریمَ وَ طُلوعُ الشَّمسِ مِن مَغرِبِها.(۳)
آیه‏ی نهم
الَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبی لَهُم وَ حُسنُ مآبِ.(۴)
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: علیّ‏بن‏عاصم، عن محمّدبن‏علیِّبن‏موسی، عَن آبائِهِ علیهم‏السلام ، عَن الحسین‏بن‏علیِ علیهماالسلام ، قالَ: دَخَلتُ عَلی رَسولِ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ، وَ عِندَهُ أُبَیُبنُ‏کَعبٍ. فَقالَ رَسولُ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم :
… فَهُوَ إمامٌ تَقیٌ نَقیٌ بارٌّ مَرضیٌ هادٍ مَهدیٌ، أوَّلُ العَدلِ وَ آخِرُهُ… طوبی لِمَن لَقِیَهُ وَ طوبی لِمَن أحَبَّهُ، وَ طوبی لِمَن قالَ بِهِ، یُنجیهِمُ اللّه‏ُ مِنَ الهَلَکَةِ… .(۵)
دوم. الشیخ الصّدوق: أبیبصیر، قال: قالَ الصّادق جعفربن‏محمّد علیهماالسلام :
طُوبی لِمَن تَمَسَّکَ بِأمرِنا فی غَیبَةِ قائِمِنا فَلَم یَزِغْ قَلبُهُ بَعدَ الهِدایَةِ، فَقُلت لَهُ: جُعِلتُ فِداکَ وَ ما طُوبی؟ قالَ: شَجَرَةٌ فِی الجَنَّةِ أصلُها فی دارِ عَلیِبنِ أبیطالِبٍ علیه‏السلام وَ لَیسَ مِن مُؤمِنٍ إلاّ وَ فی دارِهِ غُصنٌ مِنْ أغصانِها وَ ذلِکَ قَولُ اللّه‏ِ عزَّ وَ جَلَّ: «طُوبی لَهُم وَ حُسنُ مآبِ».(۶)
______________________________
۱. انعام (۶) / ۳۷.
۲. نمل (۲۷) / ۹۳.
۳. تفسیر قمی ۱ / ۱۹۸؛ صافی ۱ / ۵۱۵ و نَوادِر الاخبار / ۲۶۰.
۴. رعد (۱۳) / ۲۹.
۵. کمال‏الدین / ۲۶۷ـ ۲۶۸؛ عیون اخبار الرّضا علیه‏السلام ۱ / ۶۴ـ ۶۵؛ إعلام الوَری / ۳۸۱.
۶. کمال‏الدین / ۳۵۸؛ معانی الاخبار / ۱۱۲ ؛ کنز الدّقائق ۶ / ۴۵۱.
—————————————-
سوم. الشیخ الصّدوق: یونس‏بن‏عبدالرّحمان، قال: دَخَلتُ عَلی موسَی‏بن جعفر علیهماالسلام … ثُمَ قالَ:
طوبی لِشیعَتِنا، المُتَمَسِّکینَ بِحَبلِنا فی غَیبَةِ قائِمِنَا، الثّابِتینَ عَلی مُوالاتِنا وَ البَراءَةِ مِن أعدائِنا، أولئِکَ مِنّا وَ نَحنُ مِنهُم، قَد رَضوا بِنا أئِمَّةً وَ رَضینا بِهِم شیعَةً. فَطوبی لَهُم، ثُمَّ طوبی لَهُم، وَ هُم وَ اللّه‏ِ مَعَنا فی دَرجاتِنا یَومَ القِیامَة.(۱)
آیه‏ی دهم
ألَمْ تَرَوْا أنَّ اللّه‏َ سَخَّرَ لَکُم ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الأرضِ وَ أسبَغَ عَلیکُم نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً …؟(۲)
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: محمّدبن زیاد الأزدیّ، قال: سألْتُ سَیَّدی موسَی‏بن جعفر علیهماالسلام عَن قَولِ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ أسْبَغَ عَلَیْکُم نِعَمَهُ ظاهِرَةٌ وَ باطِنَةٍ» فَقالَ:
النِّعمَةُ الظَّاهِرَةُ: الإمامُ الظّاهِرُ، وَ الباطِنَةُ: الإمامُ الغائبُ. فَقُلْتُ لَهُ: وَ یَکُونُ فِی الأئِمَّةِ مَن یَغِیبُ؟ قالَ: نَعَم، یَغِیبُ عَن أبصارِ النّاسِ شَخصُهُ وَ لا یَغِیبُ عَن قُلُوبِ المُؤْمِنینَ ذِکْرُهُ، وَ هُوَ الثَّانی عَشَرَ مِنَّا، یُسَهِّلُ اللّه‏ُ لَهُ کُلَّ عَسِیرٍ، وَ یُذَلِّلُ لَهُ کُلَّ صَعْبٍ، وَ یُظْهِرُ لَهُ کُنوزَ الأرضِ، وَ یُقَرِّبُ لَهُ کُلَّ بَعِیدٍ، وَ یُبِیرُ بِهِ کُلَّ جَبَّارٍ عَنیدٍ، وَ یُهْلِکُ عَلی یَدِهِ کُلَّ شَیطانٍ مَرِیدٍ. ذلِکَ ابنُ سَیِّدَةِ الإماءِ، الَّذی تَخفی عَلَی النَّاسِ وِلادَتُهُ وَ لا یَحِلُّ لَهُمْ تَسمِیَتُهُ(۳) حَتَّی یُظهِرَهُ اللّه‏ُ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَملاَءَ الأرضَ قِسطا وَ عَدلاً، کَما مُلِئَتْ جَورا وَ ظُلما.(۴)
______________________________
۱. کمال‏الدین / ۳۶۱؛ کفایة‏الأثر / ۲۶۵ـ ۲۶۶؛ نوادر الأخبار / ۲۵۰.
۲. لقمان (۳۱) / ۲۰.
۳. چند روایت، با چنین معنا و مضمون، در آثار امامیّه آمده که از نام بردنِ مهدی نهی می‏کند؛ در حالی که احادیثی دیگر، اسم ایشان را، به روشنی می‏برد. نگارنده، در مسیر تفقّه این اخبار و جمع میان آن‏ها، گام‏هایی پیموده و رهاوردی فراهم ساخته بود که به جهت اختصاص بحث به مکتب تشیّع و رعایت اختصار، از درج آن چشم پوشید. برای تحقیق بیشتر ر. ک: وسایل الشّیعه ۱۶ / ۲۳۷ تا ۲۴۷؛ جامع أحادیث الشیعه ۱۴ / ۵۵۹ تا ۵۷۲.
۴. کمال‏الدین / ۳۶۸ـ ۳۶۹؛ کفایة الاثر / ۲۶۶ ـ ۲۶۷.
———————————————————————

۴. تمثّل و استشهاد
آیات اوّل تا سوم
أمْ حَسِبْتُم أن تَدخُلُوا الجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللّه‏ُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنکُم وَ یَعلَمَ الصّابِرینَ؟(۱)
أمْ حَسِبْتُم أن تُتْرَکوا وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللّه‏ُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنکُم…؟(۲)
أ حَسِبَ النّاسُ أن یُتْرَکوا أن یَقولوا آمَنّا و هُم لایُفتَنونَ؟(۳)
روایات
یکم. الحمیَریّ: أحمدبن محمّدبن ابینصر، عن أبیالحسن الرِّضا علیه‏السلام قال: کانَ جعفربن محمّد علیه‏السلام یقول:
وَ اللّه‏ِ لایَکُونُ الَّذی تَمُدُّونَ إلَیهِ أعناقَکُم حَتّی تُمَیَّزُونَ وَ تُمَحَّصُونَ … ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَة: «أم حَسِبتُم أن تَدخُلُوا الجَنَّةَ…»؟(۴)
شیخ مفید(۵) و شیخ طوسی(۶) نیز، همین مضمون روایی را، از همین راوی آورده‏اند؛ با این تفاوت که در نقل «ارشاد»، آیه‏ی سوره‏ی عنکبوت، و در نقل «غیبت» آیه‏ی سوره‏ی توبه روایت شده است.
آیات چهارم تا هفتم
… فَانتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنتَظِرینَ * فَأنجَیناءُ وَ الَّذینَ مَعَهُ….(۷)
… فَقُل إنَّما الغَیبُ لِلّهِ فَانْتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ.(۸)
… قُل فَانْتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ* ثُمَّ نُنَجّی رُسُلَنا وَ الَّذینَ آمَنوا کَذلِکَ حَقّا عَلَینا نُنجِ المُؤمِنینَ.(۹)
وَ یا قَومِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ… وَ ارْتَقِبُوا إنّی مَعَکُم رَقیبٌ.(۱۰)
______________________________
۱. آل‏عمران (۳) / ۱۴۲.
۲. توبه (۹) / ۱۶.
۳. عنکبوت (۲۹) / ۲.
۴. قُرب الاسناد / ۳۶۹.
۵. ارشاد ۲ / ۳۷۵.
۶. الغیبه / ۳۳۶ـ ۳۳۷.
۷. اعراف (۷) / ۷۱ـ ۷۲.
۸. یونس (۱۰) / ۲۰.
۹. همان / ۱۰۲ـ ۱۰۳.
۱۰. هود (۱۱) / ۹۳.
—————————————–
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: أحمدبن محمّدبن أبی‏نصر قال: قالَ أبوالحسن الرّضا علیه‏السلام :
ما أحسَنَ الصَّبرَ وَ انتِظارَ الفَرَجِ، أمَا سَمِعتَ قَولَ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ «… وَ ارْتَقِبُوا إنّی مَعَکُم رَقیبٌ»، «فَانْتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ»؟ فَعَلَیکُم بِالصَّبر…(۱)
دوم. العیّاشیّ: محمّدبن الفُضَیل، عَن أبیالحسن الرّضا علیه‏السلام قالَ: سَألتُهُ عَن شَیءٍ فِی (انتظارِ) الفَرَج، فَقال:
أوَ لَیسَ تَعلَمُ أنَّ انْتِظارَ الفَرَجِ مِنَ الفَرَجِ؟ إنَّ اللّه‏َ یَقولُ: «فَانْتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ».(۲) ثُمَّ قالَ: «إنَّ اللّه‏ تَبارَکَ وَ تَعالی یَقول: «وَ ارْتَقِبُوا إنّی مَعَکُم رَقیبٌ».(۳)
آیه‏ی هشتم
… وَ الَّذینَ یَکنِزونَ الذَّهَبَ وَ الفِضَّةَ وَ لایُنفِقونَها فی سَبیلِ اللّه‏ِ فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ ألیمٍ.(۴)
روایات
یکم. العیّاشیّ: مُعاذبن کثیر، قال: سَمِعتُ أباعبداللّه‏ علیه‏السلام قال:
… فَإذا قامَ قائِمُنا حَرَّمَ عَلی کُلِّ ذیکَنْزٍ کَنْزَهُ، حَتّی یَأتِیَهُ بِهِ فَیَستَعِینَ بِهِ عَلی عَدُوِّهِ. وَ هُوَ قَولُ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ: «… وَ الَّذینَ یَکنِزونَ الذَّهَبَ وَ … فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ ألیمٍ».»(۵)
آیه‏ی نهم
… وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَموا أیَ مُنقَلِبٍ یَنْقَلِبُونَ.»(۶)
______________________________
۱. کمال‏الدین / ۶۴۵؛ تفسیر عیّاشی ۲ / ۲۳ به اختصار.
۲. تفسیر عیّاشی ۲ / ۱۴۶؛ کمال‏الدّین / ۶۴۵ با کمی تفاوت در الفاظ.
۳. تفسیر عیّاشی ۲ / ۱۶۸؛ کنزالدّقائق ۶ / ۲۳۲.
۴. توبه (۹) / ۳۴.
۵. تفسیر عیّاشی ۲ / ۹۳؛ کافی ۴ / ۶۱؛ صافی ۱ / ۶۹۹.
۶. شعراء (۲۶) / ۲۲۷.
——————————————-
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: هشام‏بن سالم، عن الصّادق، عن أبیه، عن جَدِّه علیهم‏السلام قال: قالَ رَسولُ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم:
«القائِمُ مِن وُلدِی… إلَی اللّه‏ِ أشکُو المُکَذِّبینَ لی فی أمرِهِ، وَ الجاحِدینَ لِقَولی فی شأنِهِ، وَ المُضِلّینَ لاِءُمَّتی عَن طَریقَتِهِ،«وَ سَیعَلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أیَ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ».(۱)
دوم. الشیخ الصّدوق: الحسین‏بن خالد، عَن الرّضا، عن أبیه، عن آبائِه علیهم‏السلام قال: قالَ رَسولُ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم :
… مِن وُلدِ الحُسَینِ تِسعَةُ أئِمَة، تاسِعُهُم القائِمُ من وُلدی، إلَی اللّه‏ِ أشکُوا المُنکِرینَ لِفَضلِهِم وَ المُضَیِّعینَ لِحُرمَتِهِم بَعدی، وَ کَفی بِاللّه‏ِ وَلیّا وَ ناصِرا لِعِترَتی وَ أئِمَّةِ أُمَّتی، وَ مُنتَقِما مِنَ الجاحِدینَ لِحَقِّهِم، «وَ سَیَعلَمُ الَّذینَ ظَلَموا أیَ مُنْقَلبٍ یَنْقَلِبُونَ».(۲)
مؤخَّره(۳
______________________________
۱. کمال‏الدین / ۴۱۱؛ إعلام الوَری / ۳۹۹ـ ۴۰۰؛ نَوادِر الاخبار / ۲۲۳.
۲. کمال الدین / ۲۶۰ـ ۲۶۱؛ المحجَّه/ ۱۶۲ـ ۱۶۳.
—————————————–

منابع
۱. ابن‏ابی‏الحدید، عبدالحمید (۵۸۶ـ ۶۵۶). شرح نهج‏البلاغه. تحقیق: لجنة احیاء الذخائر، ۵ ج. بیروت: دارمکتبة الحیاة، ۱۹۸۳ م.
۲. ابن‏ابی‏یعقوب، احمد (یعقوبی، قرن سوم). تاریخ یعقوبی. ترجمه: دکتر محمّد ابراهیم آیتی، ۲ ج. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ ش.
۳. ابن‏اثیر، مجدالدّین مبارک (۵۴۴ـ ۶۰۶). النهایة فی غریب الحدیث و الاثر. تصحیح: عبدالعزیز الطهطاوی، ۴ ج. مصر: مطبعة العثمانیة، ۱۳۱۱ ق.
۴. ابن‏حجر هیتمی، احمدبن‏محمّد (۸۹۹ـ ۹۷۴). الصواعق المحرقة. مقدّمه: سیّد طیّب جزائری. نجف: مکتبة الهدی (افست از چاپ مصر: مطبعة المیمنیة، ۱۳۱۲ ق)
۵. ابن‏حنبل، احمدبن‏محمّد (۱۶۴ـ ۲۴۱). المسند. مصر: مطبعة المیمنیة، ۱۳۱۳ ق.
۶. ابن‏خلّکان، احمدبن‏محمّد (۶۰۸ـ ۶۸۱) .وفیات الاعیان. تحقیق: محمّد محیی‏الدّین عبدالحمید، ۶ ج. قاهرة: مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۴۸ م.
۷. ابن‏دُرید، ابوبکر محمّدبن‏الحسن (م ۳۲۱ ق.) جمهرة اللّغة. تحقیق: رمزی منیر بعلبکی، ۳ ج. بیروت: دارالعلم للملأیین، ۱۹۸۷ م.
۸. ابن‏صباغ مالکی، نورالدّین علی‏بن‏محمّد (۷۸۴ـ ۸۵۵). الفصول المهمّة فی معرفة احوال الأئمّة. بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۹ ق.
۹. ابن‏طاووس، سیّد رضی‏الدّین علی (۵۸۹ـ ۶۶۴). الملاحم و الفتن. بیروت: الاعلمی، ۱۴۰۸ ق.
۱۰. ابن‏عبدالبرّ قرطبی، یوسف‏بن‏عبداللّه‏ (۳۶۸ـ ۴۶۳). الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ۴ ج. افست از چاپ بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۳۵۹ ق.
۱۱. ابن‏فارس رازی، احمد (م ۳۹۵). مُجمل اللّغة. تحقیق: زهیر عبدالمحسن سلطان، ۲ ج. بیروت: الرسالة، ۱۴۰۶ ق.
۱۲. ابن‏کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل. النهایة فی الفتن و الملاحم. تحقیق: محمّد احمد عبدالعزیز زیدان، ۲ ج. بیروت: دارالجیل، ۱۴۰۸ ق.
۱۳. اردبیلی، محمّدبن‏علی (م ۱۱۰۱). جامع الرواة، ۲ ج. قم: مکتبة المرعشی، ۱۴۰۳ ق.
۱۴. استرآبادی، سیّد شرف‏الدّین علی (قرن ۱۰). تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة. تحقیق: حسین استادولی. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۹ ق.
۱۵. امین عاملی، سیّد محسن (م ۱۳۷۱). البرهان علی وجود صاحب‏الزّمان. تهران: نینوی الحدیثة.
۱۶. بحرانی، سیّد هاشم (م ۱۱۰۷). البرهان فی تفسیر القرآن. تصحیح: سیّد محمود موسوی زرندی، ۵ ج. (همراه با مقدّمه‏ی تفسیر مرآة الانوار، نوشته‏ی میرزا ابوالحسن عاملی) قم: دارالکتب العلمیّة، ۱۳۹۴ ق.
۱۷. ـــــــــــــ، حلیة‏الابرار: تحقیق: غلام‏رضا بروجردی .قم: مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، ۱۴۱۵ ق.
۱۸. ــــــــــــــ، المحجة فی ما نزل فی القائم الحجة. تحقیق: سیّد محمّد منیر میلانی. بیروت: مؤسّسة الوفاء، ۱۴۰۳.
۱۹. ـــــــــــــ، الیتیمة و الدرة الثمینة. تحقیق: فارس حسّون کریم. بیروت: اعلمی، ۱۴۱۵ ق.
۲۰. بخاری، محمّدبن‏اسماعیل (۱۹۴ـ ۲۵۶). الصحیح، ۴ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۱ ق. (افست از چاپ استانبول: مطبعة العامرة)
۲۱. برقی،
۲۲. بروجردی، سیّد محمّد حسین (م ۱۳۸۰). جامع‏احادیث الشیعة، ۲۶ ج. قم: مدینة العلم، ۱۳۹۹ـ ۱۴۱۸ ق.
۲۳. تاجری نسب، غلامحسین. انتظار مهدی، بذر انقلاب جهانی.تهران: بدر، ۱۳۵۸ ش.
۲۴.ــــــــــــــ، علوم قرآنی «اسباب نزول ـ ناسخ و منسوخ» (جزوه درسی). [ تکثیر]: تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قلهک، دانشکده‏ی الاهیّات و معارف اسلامی، ۱۳۷۰ ش.
۲۵. ـــــــــــــ، مهدویّت در قرآن و سنت، پایان‏نامه دکترای علوم قرآن و حدیث.
۲۶. ترمذی، محمّدبن‏عیسی (۲۰۹ـ ۲۷۹). الجامع الصحیح (السنن). تحقیق: احمد محمّد شاکر (ج ۱ و ۲)، محمّد فؤاد عبدالباقی (ج ۳)، کمال یوسف الحوت (ج ۵)، ۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۸ ق.
۲۷. تستری، محمّد تقی. قاموس الرجال. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ ق به بعد.
۲۸. جوهری، اسماعیل‏بن‏حماد (م ۳۹۸). تاج اللّغة و صحاح العربیة (الصحاح). تحقیق: احمد عبدالغفور عطّار، ۶ ج. بیروت: دارالعلم للملأیین، ۱۴۰۴ ق.
۲۹. جوهری، احمدبن‏محمّدبن عیاش (م ۴۰۱). مقتضب الاثر (چاپ شده همراه با الاستنصار کراجکی). نجف: مطبعة العلویّة، ۱۳۴۶ ق.
۳۰- جوینی شافعی، ابراهیم‏بن‏محمّد (۶۴۴ـ ۷۳۲). فرائد السمطین. تحقیق: محمّد باقر محمودی، ۲ ج. بیروت: محمودی، ۱۳۹۸ ق.
۳۱. حافظ شیرازی، شمس‏الدین (م ۷۹۱). دیوان. تصحیح: سیّد محمّدرضا جلالی نائینی، نذیر احمد. تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۲ ش.
۳۲. حرّانی، حسن‏بن‏علی (قرن ۴). تحف‏العقول عن آل الرسول. تحقیق: محمّدحسین الأعلمی. بیروت: الاعلمی، ۱۳۸۹ ق.
۳۳. حسکانی نیشابوری، عبیداللّه‏بن‏عبداللّه‏. (قرن ۵). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. تحقیق: محمّد باقر محمودی، ۳ ج. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ ق.
۳۴. حرّ عاملی، محمّدبن‏حسن (م ۱۱۰۴). اثباة الهداة بالنصوص و المعجزات. تصحیح: سیّد هاشم رسولی، ترجمه: محمّد نصرالهی، احمد جنّتی، ۷ ج. تهران: دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۵۷ ش.
۳۵. ــــــــــــــ، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة (وسائل الشیعة). تحقیق: مؤسّسة آل‏البیت علیهم‏السلام لاحیاء التراث، ۳۰ ج. قم: آل‏البیت، ۱۴۰۹ ق.
۳۶. حمیری، عبداللّه‏بن‏جعفر (قرن ۳). قرب الاسناد. تحقیق: مؤسّسة آل‏البیت علیهم‏السلام لاحیاء التراث. قم. آل‏البیت، ۱۴۱۳ ق.
۳۷. حویزی، عبد علی‏بن‏جمعة (قرن ۱۱). نورالثقلین. تصحیح: سیّد هاشم رسولی محلاتی، ۵ ج. قم: علمیّة، ۱۳۸۵ ق.
۳۸. خاتون‏آبادی، میرمحمّد صادق (م ۱۲۷۲). کشف‏الحق (اربعین). تصحیح: داوود میرصابری. تهران: بنیاد بعثت، ۱۳۶۱ ش.
۳۹. خزّاز قمی، علی‏بن‏محمّد (قرن ۴). کفایة الاثر. تحقیق: عبداللّطیف الحسینی، قم: بیدار، ۱۴۰۱ ق.
۴۰. خزاعی رازی، ابوالفتوح (قرن ۶). رَوض الجِنان و رَوح الجَنان. تصحیح: محمّد جعفر یاحقّی، محمّد مهدی ناصح، ۲۰ ج. مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی، ۱۳۷۱ ش به بعد.
۴۱. دهخدا، علی‏اکبر (قرن ۱۴). لغت‏نامه، ۵۰ ج. تهران: لغت‏نامه، ۱۳۳۷ ش.
۴۲. ذهبی، شمس‏الدّین محمّد (م ۷۴۸). سِیَر اعلام النبلاء. تحقیق: شعیب الارنؤوط و همکاران، ۲۵ ج. بیروت: الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
۴۳. رازی، فخرالدّین محمّدبن‏عمر (م ۶۰۴). مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، ۱۶ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۰ ق.
۴۴. راغب اصفهانی، حسین‏بن‏محمّد (م ۴۲۵). مفردات الفاظ القرآن. تحقیق: صفوان عدنان داوودی .دمشق: دارالقلم، بیروت: دارالشامیة، ۱۹۹۲ م.
۴۵. راوندی، قطب‏الدّین سعیدبن‏هبة‏اللّه‏ (م ۵۷۳). الخرائج و الجرائح. تحقیق: مؤسّسة الامام المهدی علیه‏السلام ، ۳ ج. قم: مؤسّسة الامام المهدی علیه‏السلام ، ۱۴۰۹ ق.
۴۶. شریف رضی (۳۵۹ـ ۴۰۴). نهج‏البلاغه. تحقیق: صبحی صالح. بیروت، ۱۳۸۷ ق.
۴۷. زبیدی حنفی، محمّدبن‏محمّدمرتضی (م ۱۲۰۵). تاج العروس من جواهر القاموس. تحقیق: محمّد قاسم، محمّدبن‏ابی‏راشد، ۱۰ ج. قاهره: مطبعة الخیریّة، ۱۳۰۷ ق.
۴۸. زیدبن‏علی علیه‏السلام (۷۸ـ ۱۲۰). تفسیر غریب‏القرآن. تحقیق: حسن‏محمّدتقی حکیم. بیروت: دارالعالمیة، ۱۴۱۲ ق.
۴۹. سبط‏ابن‏الجوزی، شمس‏الدّین یوسف (م ۶۵۴). تذکرة الخواص. تحقیق: محمّد صادق بحرالعلوم. تهران: نینوی الحدیثة.
۵۰. سلمی شافعی، یوسف‏بن‏یحیی (قرن ۷). عقدالدرر فی اخبار المنتظر. تحقیق: عبدالفتاح محمّد حلو. قاهره: مکتبة عالم الفکر، ۱۳۹۹ ق.
۵۱. سلیم‏بن‏قیس هلالی (م ۷۶). کتاب سُلیم. تحقیق: محمّد باقر انصاری زنجانی، ۳ ج. قم: الهادی، ۱۴۱۵ ق.
۵۲. سمرقندی، ابواللّیث نصربن‏محمّد (قرن ۴). بحرالعلوم. تحقیق: علی‏محمّد معوّض، عادل احمد عبدالموجود، زکریّا عبدالمجید النّوتی، ۳ ج. بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ ق.
۵۳. سیوطی، جلال‏الدّین عبدالرّحمان (م ۹۱۱). الاتقان فی علوم القرآن.
۵۴. ـــــــــــ، تاریخ الخلفاء. تحقیق: محمّد محیی‏الدّین عبدالحمید. قاهره: مکتبة التجاریة الکبری، ۱۹۵۲ م.
۵۵. ـــــــــــ، الدّرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور. تحقیق: خلیل المیّس، ۸ ج. بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
۵۶. ـــــــــــ، کفایة الطالب اللّبیب فی خصائص الحبیب صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم (الخصائص الکبری). تصحیح: محمّد شریف الدّین حیدرآبادی، ابوبکر علوی حسینی، ۲ ج. حیدرآباد: دائرة‏المعارف النظامیّة، ۱۳۲۰ ق.
۵۷. شبلنجی، مؤمن‏بن‏حسن (قرن ۱۴). نورالأبصار (همراه اسعاف الرّاغبین صبّان). تصحیح: احمد سعد علی. قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۸ ق.
۵۸. شرتونی لبنانی، سعیدبن‏عبداللّه‏ (م ۱۹۱۲). اقرب‏الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، ۳ ج. بیروت: مطبعة مرسلی الیسوعیّة، ۱۸۸۹ م.
۵۹. شیبانی.
۶۰. صبّان، محمّدبن‏علی (م ۱۲۰۶). اسعاف الرّاغبین (همراه نورالابصار شبلنجی). تصحیح: احمد سعد علی. قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۸ ق.
۶۱. صدوق، محمّدبن‏علی‏بن‏بابویه (م ۳۸۱). التوحید. تصحیح: سیّد هاشم حسینی تهرانی. تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۸۷ ق.
۶۲. ـــــــــــ، الخصال. تحقیق: علی‏اکبر غفّاری. بیروت: اعلمی، ۱۴۱۰ ق.
۶۳. ـــــــــــ، علل الشرایع. بیروت: اعلمی، ۱۴۰۸ ق.
۶۴. ـــــــــــ، عیون اخبار الرّضا علیه‏السلام . تصحیح: حسین الاعلمی. بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ ق.
۶۵. ـــــــــــ، کمال‏الدّین و تمام النعمة. تصحیح: علی‏اکبر غفّاری. تهران: صدوق، ۱۳۹۰ ق.
۶۶. ـــــــــــ، معانی الاخبار. تصحیح: علی‏اکبر غفّاری. بیروت: دارالمعرفة، ۱۳۹۹ ق.
۶۷. صعیدی، حسین یوسف موسی. الافصاح فی فقه اللّغة، ۲ ج. قاهره: مطبعة المدنی، ۱۳۸۴ ق.
۶۸. صفّار قمی، محمّدبن‏حسن (م ۲۹۰) .بصائر الدرجات. تصحیح: محسن کوچه‏باغی. قم: مکتبة المرعشی، ۱۴۰۴ ق.
۶۹. طبری (عامّی)، محمّدبن جریربن یزید (۲۲۴ـ ۳۱۰). جامع‏البیان (تفسیر طبری). تحقیق: خلیل المیّس، ۱۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۸ ق.
۷۰. طبری (امامی)، محمّدبن جریربن رستم (قرن ۵). دلائل الامامة. تحقیق: مؤسّسة البعثة. قم: البعثة، ۱۴۱۳ ق.
۷۱. طبرسی، ابومنصور احمدبن‏علی (قرن ۵). الاحتجاج. تحقیق: ابراهیم بهادری، محمّد هادی بِه، ۲ ج. تهران: اسوه، ۱۴۱۳ ق.
۷۲. طبرسی، ابوعلی فضل‏بن حسن (۴۶۸ـ ۵۴۸). إعلام الوری بأعلام الهدی. تصحیح: علی‏اکبر غفاری. بیروت: دارالمعرفة، ۱۳۹۹ ق.
۷۳. ـــــــــــ، جوامع الجامع، تصحیح: ابوالقاسم گرجی. تهران: دانشگاه تهران، قم: مرکز مدیریّت حوزه، ۱۴۱۰ ق.
۷۴. ـــــــــــ، مجمع‏البیان. تصحیح: سیّد هاشم رسولی، ۵ ج. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ ق.
۷۵. طریحی، فخرالدّین‏بن‏محمّد علی (م ۱۰۸۵). مجمع‏البحرین و مطلع النیّرین. تحقیق: سیّد احمد حسینی، ۶ ج. تهران: المکتبة المرتضویّة، ۱۳۶۵ ش.
۷۶. طوسی، ابوجعفر محمّدبن‏حسن (۳۸۵ـ ۴۶۰). الامالی. تحقیق: مؤسّسة البعثة. قم: دارالثقاقة، ۱۴۱۴ ق.
۷۷. ـــــــــــ، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۰ ج. نجف: المطبعة العلمیّة، ۱۳۷۶ ق.
۷۸. ـــــــــــ، رجال. تحقیق: سیّدمحمّد صادق بحرالعلوم. نجف: المکتبة الحیدریّة، ۱۳۸۱ ق.
۷۹. ـــــــــــ، الغیبة. تحقیق: عباداللّه‏ طهرانی، علی احمد ناصح. قم: مؤسّسة المعارف الاسلامیّة، ۱۴۱۱ ق.
۸۰. عبداللّه‏بن‏عبّاس (م ۶۸). صحیفة علی‏بن ابی‏طلحة. تحقیق: راشد عبدالمنعم الرجال. بیروت: دارالجیل، ۱۴۱۴ ق.
۸۱. عسقلانی، شهاب‏الدّین‏ابن‏حجر (۷۷۳ـ ۸۵۲). تهذیب التهذیب. تحقیق: خلیل المیس، ۱۴ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۴ـ ۱۴۰۹ ق.
۸۲. عهد عتیق. ترجمه‏ی فاضل‏خان همدانی، لندن: مطبعه‏ی واتس، ۱۸۵۶ م.
۸۳. عهد عتیق. ترجمه‏ی از زبان عبرانی و…. لندن: مطبعه‏ی لوه و برایدن، ۱۸۹۵ م.
۸۴. عیّاشی سمرقندی، ابوالنضرمحمّدبن‏مسعود (قرن ۴). تفسیرالعیّاشی. تصحیح: سیّدهاشم رسولی محلاّتی، ۲ ج. بیروت: اعلمی، ۱۴۱۱ ق.
۸۵. فرّاء بغوی، حسین‏بن مسعود (م ۵۱۶). معالم التنزیل فی التفسیر و التأویل، ۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۵ ق.
۸۶. فرات‏بن ابراهیم کوفی.تفسیر فرات الکوفی (قرن ۳). تحقیق: محمّد کاظم. تهران: وزرات ارشاد، ۱۴۱۰ ق.
۸۷. فیروزآبادی، مجدالدین محمّدبن یعقوب (۷۲۹ـ ۸۱۷). القاموس المحیط. تحقیق: ابوالوفاء هورینی، ۴ ج. بیروت: دارإحیاء التراث العربی، ۱۹۹۱ م.
۸۸. فیض کاشانی، محمّدمحسن‏بن‏مرتضی (م ۱۰۹۱).الصافی. تحقیق: سیّد حسن لواسانی، ابوالحسن شعرانی، ۲ ج. تهران: الاسلامیه، ۱۳۹۳ ق.
۸۹. ـــــــــــ، نوادر الاخبار. تحقیق: مهدی انصاری قمی. تهران: مؤسّسه‏ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ ش.
۹۰. فیّومی، احمدبن محمّد (م ۷۷۰). المصباح المنیر. بیروت: دارالفکر.
۹۱. قرطبی، محمّدبن احمد (م ۶۷۱). الجامع لأحکام القرآن، ۱۰ ج (+ یک جلدفهرست). بیروت: دارالکتب العلمیّة، ۱۴۰۸ ق.
۹۲. قمی، علی‏بن‏ابراهیم (قرن ۴). تفسیر القمی. تصحیح: سیّد طیّب جزائری، ۲ ج. قم: دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق. (افست از چاپ نجف: مکتبة الهدی، ۱۳۸۶ ق.)
۹۳. قندوزی حنفی، سلیمان‏بن‏ابراهیم (م ۱۲۹۴). ینابیع المودّة. مقدّمه: سیّد محمّد مهدی خرسان. کاظمیّه: دارالکتب العراقیّة، ۱۳۸۵ ق. (افست ازچاپ استانبول، ۱۳۰۲ ق.)
۹۴. کراجکی، محمّدبن‏علی (م ۴۴۹). الاستنصار (همراه با مقتضب الاثر جوهری). نجف: مطبعة العلویّة، ۱۳۴۶ ق.
۹۵. ـــــــــــ، کنزالفوائد. تحقیق: عبداللّه‏ نعمة، ۲ ج. بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۵ ق.
۹۶. کلینی، محمّدبن‏یعقوب (م ۳۲۹). الکافی. تصحیح: علی‏اکبر غفّاری، ۸ ج. تهران: دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۸۸ ق.
۹۷. گنجی شافعی، محمّدبن‏یوسف (م ۶۵۸). البیان فی اخبار صاحب الزّمان. تعلیق: سیّد محمّد مهدی خرسان. قم: الهادی، ۱۳۹۹ ق.
۹۸. متّقی هندی، علاءالدّین علی (م ۹۷۵). کنزالعمال. تصحیح: صفوة السقا، ۱۶ ج. بیروت: مؤسّسة الرسالة، ۱۴۰۵ ق.
۹۹. مجلسی، محمّد باقربن‏محمّد تقی (۱۰۳۷ـ ۱۱۱۱). بحارالأنوار. تهران: مکتبة الاسلامیّة، دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۷۶ـ ۱۳۹۲ ق.
۱۰۰. ـــــــــــ، مرآة العقول. تصحیح: سیّد هاشم رسولی، ۲۶ ج (+ ۲ جلدمقدّمه). تهران: دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۴ ق.
۱۰۱. مشهدی، محمّدبن محمّدرضا (قرن ۱۲).کنزالدقائق و بحرالغرائب. تحقیق: حسین درگاهی، ۱۴ ج. تهران: وزارت ارشاد، ۱۳۶۶ ش.
۱۰۲. مفید، محمّدبن محمّدبن نعمان (م ۴۱۳) .الاختصاص. تصحیح: علی‏اکبر غفّاری. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ ق.
۱۰۳. ـــــــــــ، الارشاد. تحقیق: مؤسّسة آل‏البیت علیهم‏السلام لإحیاء التراث، ۲ ج. قم: مؤسّسة آل‏البیت، ۱۴۱۳ ق.
۱۰۴. مکرم، عبدالعال سالم [ و] احمد مختار عمر. معجم القرائات القرآنیّة، ۸ ج. تهران: اسوه، ۱۴۱۲ ق.
۱۰۵. میبدی، رشیدالدّین. کشف الاسرار و عدّة الابرار. تصحیح: علی‏اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
۱۰۶. میرلوحی اصفهانی، سیّد محمّد (قرن ۱۱).گزیده‏ی کفایة‏المهتدی. تصحیح و گزینش: گروه احیای تراث فرهنگی. تهران: وزارت ارشاد، ۱۳۷۳ ش.
۱۰۷. میلانی، سیّد علی. نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الأنوار، ۱۲ ج. قم: مطبعة مهر، ۱۴۱۴ ق.
۱۰۸. نباطی عاملی، زین‏الدین علی‏بن‏یونس (م ۸۷۷). الصراط المستقیم. تصحیح: محمّد باقر بهبودی، ۳ ج.تهران: مکتبة‏المرتضویّة، ۱۳۸۴ ق.
۱۰۹. نسائی، احمدبن شعیب (۲۱۵ـ ۳۰۳). تفسیر النسائی. تحقیق: صیری عبدالخالق شافعی، سیّدبن‏عبّاس الحلیمی، ۲ ج. قاهرة: مکتبة السنّة، ۱۴۱۰ ق.
۱۱۰. نعمانی، محمّدبن‏ابراهیم (قرن ۴). الغیبة. تحقیق: علی‏اکبر غفّاری. تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ ق.
۱۱۱. نوری، حسین‏بن‏محمّد تقی (۱۲۵۴ـ ۱۳۲۰). کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار. مقدّمه: سیّدعلی حسینی میلانی. تهران: نینوی الحدیثة، ۱۴۰۰ ق.
۱۱۲. نیشابوری، مسلم‏بن‏حجّاج. (۲۰۶ـ ۲۶۱). الصحیح. تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقی، ۵ ج. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ ق.
۱۱۳. نیلی، بهاءالدّین علی‏بن‏عبدالکریم (قرن ۹). منتخب الانوار المضیئة. تحقیق: عبداللّطیف الکوه کمری. قم: مطبعة الخیّام، ۱۴۰۱ ق.
۱۱۴. یسوعی، فردیسان توتل. المنجد فی الاعلام. بیروت: دارالمشرق، ۱۹۸۲ م.