فضل الله بن روز بهان شافعی:
فضل الله بن روز بهان بن فضل الله الامین خنجی شیرازی الاصل، شافعی وصوفی مسلک است. او به خواجه ملا مشهور است. وی در سال ۹۲۷ وفات کرد. او همان کسی است که از علامه حلی (قدس الله سره) در باره امامت ایراد گرفته، ولی خود این شخصیت به رغم موضع گیری شدیدی که داشته، قصیده غرای (۱۵ بیتی) به نام چهارده معصوم سروده است که در آغاز تمام ابیاتش، به معصومان پاک سلام داده است و در خاتمه آن، پس از سلام به حضرت بقیة الله، سخن از طلوع خورشید جهان تاب آن حضرت وانتشار عدل در عصر شریفش اینگونه به میان آورده است:
سلام علی القائم المنتظر * ابی القاسم الغر نور الهدی
سیطلع کالشمس فی غاسق * ینحیه من سیفه المنتضی
تری یملاء الارض من عدله * کما ملئت جور اهل الردی
(سلام برقائم آل محمد که، دنیا چشم به راه او دوخته است. آن ابوالقاسم که دارای اراده ای آهنین و خورشید تابناک هدایت است.
هنگامیکه دنیا را ظلمت و جهالت فرا می گیرد، همانند خورشید روشنگری، تابیدن گرفته و کسانی را که برپاکی و آراستگی خود همت گماشته اند، نجات خواهد داد.
آن وقت است که می بینی جهان از عدل وداد لبریز شده است. درست همان هنگامیکه خود پرستان، دنیا را پر از ستم و جهالت خود گرده اند. تا آسمان پا برجا است، سلام براو و نیاکان پاک و یاوران او باد.)
ابن روز بهان، پس از بیان حکایت شفا یافتن اسماعیل هرقلی، به دست امام زمان علیه السلام می نویسد:
این فقیر را از شوق آن جمال، هنگام کتابت این حکایت، این غزل روی نمود:
در رهی دیدم مهی حیران آن ماهم هنوز * عمر رفت ومن مقیم سرراهم هنوز
چون نسیم صبحگاهی برمن بی دل گذشت * من نسیم وصل آن مه را هوا خواهم هنوز
می فزاید مهر او هر روز در خاطر مرا * گرچه من کاهیده ام از درد می کاهم هنوز
گرچه آه آتشینم خرمن جان سوز * می رود تا اوج گردون آتش آهم هنوز
شوق آن دیدار، غافل کرده از عالم مرا * تو مپنداری که من از خویش آگاهم هنوز
اتنظار شاه مهدی می کشد عمری امین * رفت عمر و در امید طلعت شاهم هنوز
البته این تنها کار ادبی ایشان در مورد امامان دوازده گانه نیست. بلکه قصیده دیگری به شرح زیر، در توسل به امام زمان علیه السلام دارد:
مهیمنا به حبیب محمد عربی * به حق شاه ولایت علی عالی فن
به هردو سبط مبارک * به شاه زین عباد * به حق باقر و صادق به کاظم احسن
به حق شاه رضا ساکن حضیره قدس * به حق شاه تقی و نقی صبور محن
به حق عسکری حجت خدا مهدی * کزین دوازده نجات روح و بدن
شرح حال شاعر:
انديشه هاي حكومتي اهل سنت در طي نه قرن تحولات اسلام و ايران تا پيش از ظهور صفويه، به وسيله انديشمنداني چون ماوردي، خواجه نظام الملك طوسي و خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني تبيين شد. طي اين مدت، چهار ديدگاه عمده در انديشه سياسي اهل سنت ارائه گرديد.[۱]
۱. انعقاد خلافت: دوران پس از رحلت پيامبر و انتخاب ابوبكر بن ابي قحافه (۱۱ ـ ۱۳ ق) به خلافت؛
۲. استخلاف: انتخاب عمر بن الخطاب (۱۳ ـ ۲۳ ق) به خلافت توسط ابوبكر؛
۳. شورا: انتخاب عثمان بن عفان (۲۳ ـ ۳۵ ق) به عنوان خليفه سوم در شورايي مركب از شش نفر از صحابه پيامبر كه عمر تعيين كرده بودند؛
۴. استيلا: ديدگاهي متأثر از عمل سياسي است و ايجاد آن به سلسله اموي و مشخصاً معاوية بن ابوسفيان (۴۱ ـ ۶۰ ق) بر مي‌گردد.
با ظهور شاه اسماعيل صفوي و تأسيس حكومت شيعي صفويه در ۹۰۷ ق، اميد نظريه‌پردازان سياسي به ويژه طرفداران سلطنت حامي خلافت و مذهب اهل سنت به يأس مبدل شد؛ بنابراين براي اهل سنت لازم بود تا در رويارويي با خلافت شريعت شيعي ـ كه بخش بزرگي از امپراتوري اسلامي را به طور بازگشت ناپذير از قلمرو خلافت و سلطه اهل سنت بيرون مي‌كرد ـ نظريه خلافت را تجديد كرده و با نظريه سلطنت مطلقه، بار ديگر بر حكومت و مردم استيلا يابند.
يكي از افرادي كه در اين قرن براي مقابله با حاكميت صفويان شيعه مذهب به فكر تجديد خلافت و بازگشت به شريعت نامه نويسي افتاد، فضل الله بن روزبهان خنجي بود. او شافعي مذهب متعصبي بود و اين تعصب در تكوين عقايد وي نقش مهمي داشت. فضل الله بن روزبهان خنجي با احياي شريعت نامه نويسي به دنبال احياي نظم و اقتدار سياسي جهان اهل سنت بود كه سربازان قزلباش صفوي با نابودي اهل سنت در ايران بر هم زده بودند.
حيات فضل الله بن روزبهان را در نظريه پردازي و توجيه حكومت‌ها مي توان به دو بخش تقسيم كرد:
۱. دوره اقامت او در دربار آق قوينلوها؛
۲. دوره حضور وي در دربار ازبك‌ها پس از فرار از ايران.
۱. فضل الله بن روزبهان در عصر آق قوينلوها:
فضل الله بن روزبهان قبل از فرار به ماوراء النهر به دليل شيعه ستيزي در مقدمه نسبتاً طولاني كتاب عالم آراي اميني سعي در احياي خلافت در جهت مخالفت با شيعه داشت. وي در اين دوره، سلاطين آق قوينلو را به عنوان صاحب منصب خلافت، امام زمان و ظل الله معرفي مي كرد. در حقيقت مقدمه طولاني فضل الله روزبهان در كتاب عالم آراي اميني پايه و اساس عقايد اوست كه بعدها در كتاب سلوك الملوك منعكس مي شود.
فضل الله بن روزبهان بن فضل‌الله الامين ابوالخير بن قاضي بن امين‌الدين خنجي الاصل الشيرازي الشافعي الصوفي، معروف به خواجه ملا، فرزند جمال‌الدين روزبهان بن فضل الله است که از علما و دانشمندان قرن نهم و در دولت آق قوينلو از سران و زعماي قوم بود، وي بعد از شورش عده اي از سرداران در اصفهان به تبريز احضار شد و در آنجا مورد احترام و لطف فراوان سلطان يعقوب آق قوينلو قرار گرفت و در دربار سلطان داراي ارج و قربي شد. خويشاوندان مادري فضل الله نيز با سلسله آق قوينلو رابطه نزديكي داشتند و يكي از دايي هاي وي به وزارت اوزون حسن رسيد. فضل الله بن روزبهان در سن هفده سالگي براي فراگيري علوم عربي و قرآن به مكّه رفت. وي در سن ۲۵ سالگي نيز در پي مسافرت به مصر و حجاز، صحيح مسلم و صحيح بخاري را نزد علماي مصر و حجاز خواند و در جريان سفر دوم، مادرش را در قاهره، و مرشدش پير جمال الدين اردستاني را در بيت المقدس از دست داد.[۲]
فضل الله بن روزبهان در تدارك سفر سوم خود به حج عزم آن داشت تا هنگام عبور از آذربايجان به رسم بيعت و تجديد عهد در خدمت امام زمان سلامي كرده و به شرف خدمت عالي حضرت پناهي امامت دستگاهي ظل الهي سلطان يعقوب برسد.[۳] وي در جريان همين سفر در سال ۸۹۲ ق كتاب بديع الزمان في قصة حي بن يقظان را كه اول آن به القاب همايوني موشح و مزين شده بود، در اردوي سلطاني در دامنه كوه سهند آذربايجان به ملازمان سلطان نشان داد و از آن براي تقرب به سلطان استفاده كرد.
كتاب بديع الزمان[۴] آنطور كه خود فضل الله در عالم آراي اميني مي گويد:
در بيان كيفيت تدرج نفس ناطقه انساني به مراتب قدوه نظري و عملي است كه با فوايد جميله و تحقيقات جزيله متأخران در ضمن داستان لرستان اندراج يافته.[۵]
وي در مراسم بار عام، كتاب را به سلطان يعقوب عرضه كرد و بعد از خواندن مقدمه كتاب و شكر نعمت زيارت خورشيد خاور امام زمان، مدعي شد كه مي تواند كتابي درباره وقايع حكومت سلطان يعقوب و اجداد وي بنويسد كه ساير كتب تاريخي مثل تاريخ جهانگشاي جويني را نقض كرده و تحت الشعاع قرار دهد.
او در عالم آراي اميني[۶] در اين باب چنين مي سرايد:
مجالي اگر يابم از جور چرخ * نباشم در انديشه از دور چرخ
روان بر فروزم درين انجمن * زنور دل خويش شمع سخن
اگر شه كند نامه من رقم * كشم بر سر شاهنامه قلم
سلطان يعقوب بعد از شنيدن مقدمه كتاب بديع الزمان و سخنان فضل الله روزبهان، مي گويد:
اگر تاريخ ما را فلان ـ فضل الله روزبهان خنجي ـ بنويسد هر آينه چنانكه گفته ناسخ تواريخ ملوك عالم باشد.[۷]
بعد از اينكه تربيت‌هاي لايق و لازم انجام شد ـ اين تربيت‌ها شامل خلعت انعام و پاداش و مستمري براي فضل الله روزبهان بود ـ فرماني از جانب سلطان يعقوب صادر مي شود و طي آن روزبهان خنجي مأمور تأليف كتاب عالم آراي اميني مي گردد.[۸]
او كتاب عالم آراي اميني را با حمد و سپاس الهي چنين آغاز مي كند:
فواتح داستان اخبار و نصايح بيان آمار اخبار سزاوار ذكر و ثناي بسيار و نشر و سپاس بي شمار آن پادشاهي است كه از ميامين غايت بي غايت به محاسن هدايت بي نهايتش هميشه سلاطين نبوت شعار و انبياي سلطنت مدار از تذكار صحيفه من قصصنا عليك در صحايف انتشار نامور و نامدارند. [۹]
وي اين ذکر ثناي حمد و سپاس بي شمار خداوند را شامل سلاطين، اولياء و خلفا که بعد از ختم نبوت پيامبران الهي با رسالت رسول اکرم (ص) به حکومت در روي زمين رسيده و قائم مقام انبياء هستند مي داند، و معتقد است که خداوند باري تعالي با دارا بودن قدرت نامحدود و زوال ناپذير به مصداق آيه «انّا جعلنا في الارض من خليفه» انسان را به اعلي مرتبه شرف و اعزاز رسانيد و اشرف مخلوقات قرار داد.
فضل الله حكومت سلاطين را نمونه اي از مظاهر قدرت پروردگار مي داند و مي گويد:
تمام پادشاهان روي زمين بر حسب تفاوت حكومت و كشورگشايي خود را از الطاف الهي دارند.[۱۰]
وي بعد از حمد خداوند چندين صفحه را به مدح و منقبت مقام رسول اكرم(ص) اختصاص مي دهد. نكته جالب استفاده فضل الله شافعي مذهب متعصب از حديث معروف حضرت رسول (ص) «إنّي تارك فيکم الثقلين» است كه از مهم‌ترين احاديث مورد استفاده براي اثبات حقانيت اهل بيت و خلافت شيعي مي باشد.
فضل الله اين دو يادگار سنگين پيامبر يعني كتاب خدا و اهل بيت پيامبر را عاملي مهم در جهت نظم بخشيدن به مصالح عالم و التيام دهنده راه راست (اصل متن لغت، منهاج مي باشد، به معني راه راست، راه روشن اولاد آدم) مي داند.[۱۱]
وي تمام خسروان روي زمين و سلاطين و مجاهدين دين را پيرو آفتاب عالم تاب نبوت رسول اكرم و سرفرازي آنان را در جهان ناشي از پيروي و بيعت با رسول اكرم و آل و اصحابش دانسته است.[۱۲]
فضل الله روزبهان بعد از مدح پيامبر (ص) به مسئله جانشيني آن حضرت پرداخته و مانند تمام اهل سنت اعتقاد به چهار خليفه دارد و با اين مطلع از آنان ياد مي كند:
ذكر مناقب چهار يار ابرار كه چهار ركن كعبه امامت و چهار امام مقام كرامت و بيان خلفاي لاحقين و سلاطين صالحين ـ رضوان الله عليهم اجمعين.[۱۳]
وي از ابوبكر به عنوان اول فردي كه از در تصديق در آمده و مسلمان شده[۱۴] و نيز همدم غار و همسفر پيامبر نام برده[۱۵] و در مناقب عمر بن الخطاب مي گويد: «اصحاب نبي كبير در سايه علم امامت او رايت نشر شريعت بر افراخته و دست به فتوحات زده‌اند[۱۶] او عثمان بن عفان را به عنوان سومين امام و ذوالنورين يعني كسي كه دو دختر پيامبر را به همسري گرفته و جمع كننده قرآن كريم و امامي كه در عصر او نور اسلام از اقصي نقاط مغرب تا ظلمات هندوستان رسيده نام مي برد.[۱۷]
وي در مقام يك مورخ و نقل يك واقعه تاريخي، هيچ اشاره اي به مسئله اختلاف درباره جانشيني پيامبر و قضيه سقيفه بني ساعده و انتخاب ابوبكر، نصب عمر به جانشيني ابوبكر، شوراي خلافت عمر كه منجر به خلافت عثمان شد و اشتباهات عثمان كه باعث قتل وي شد، ندارد و در اين باره سكوت مي كند.
فضل الله روزبهان از حضرت علي بن ابي‌طالب با عنوان اميرالمؤمنين ـ لقبي كه فقط در مورد حضرت علي (علیه السلام) به كار برده و نه سه خليفه قبلي ـ ولي المسلمين و ولي مؤمنان ياد كرده و در شرح و مقام حضرت علي (علیه السلام) به حديث غدير خم استناد جسته و مي گويد:
در غدير خم جرعه «اللهم من كنت مولا» بر او پاشيده و دعاي «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» از خمخمانه مولاه رحماني به مذاق آمال و اماني او چشانيده.[۱۸]
وي حتي به حديث «أنا مدينة العلم و عليٌ بابها» و همچنين حديث «ضربة عليٍّ يوم الخندق توازي عمل الثقلين» در شرح مقام والاي حضرت علي (علیه السلام) استناد مي‌كند.[۱۹] سرانجام ذكر مناقب علي بن ابي طالب(علیه السلام) را اين چنين به پايان مي رساند:
در ظلمت قتال جمل و صفين جز چراغ دين نيفروخته و علماي شريعت را سيرت قتال اهل بغي آموخته تا آنكه نيلوفر تيغ ابن ملجم بر سمن عارضش گل سرخ شكافنيده و سوسن دم بسته خنجر آن پر ستم ارغوان بر بهارش ريزانيده.[۲۰]
فضل الله گرچه درباره علي (علیه السلام) بيشتر از سه خليفه قبلي تعريف و تمجيد كرده و تنها از او با لقب اميرالمؤمنين و ولي المسلمين ياد كرده و به مهم‌ترين احاديث شيعه در اثبات حقانيت خلافت اهل بيت استناد كرده، ولي از آنجا كه سنّي متعصبي است اين مسائل را فقط به عنوان فضائل اخلاقي علي (علیه السلام) مطرح كرده و ايشان را خليفه چهارم مي داند.[۲۱]
به اعتقاد فضل الله بن روزبهان بعد از علي بن ابي‌طالب (علیه السلام) تنها فرزند ارشد وي حسن مجتبي (علیه السلام) لايق جلوس بر منصب خلافت و امامت بوده و بعد از كناره گيري و شهادت امام حسن (علیه السلام) برادر بزرگوارش حسين (علیه السلام) را امام زمان و خليفه وقت مي داند.[۲۲]
وي درباره قيام امام حسين (علیه السلام) مي گويد:
جهت اقامت حقوق امامت و طلب ادامت امن و استقامت اصغر السبطين اكبر الشهداء و الخافقين اميرالمؤمنين ابي عبدالله حسين ـ رضي الله عنه ـ قيام نموده جهت دفع فرقه[۲۳] ثم يكون بعد ذلك ملكا. [۲۴]
ابن روزبهان مدعي مي شود كه بعد از شهادت امام حسين (علیه السلام) در كربلا، فردي با لياقت و دلايل و شواهد كافي نبود تا بر منصب خلافت و امامت زمان جلوس كند.
چراغ دودمان رسالت در زمان بني اميه خاموش شده اولاد و احفاد اميه و سميه با تدبير و سياست خلافت را به چنگ آورد و در اطراف عالم آوازه حكومت خود را منتشر ساختند كه به نظر فضل الله مدعاي ايالتشان بي دليل و پايه امامت در عهد ايشان ذليل بود.[۲۵]
ابن روزبهان مانند ابن تيميه، شريعت نامه نويس سنّي متعصب و شيعه ستيز قبل او، حكومت بني اميه را سلطنتي مي داند كه مقام و منصب خلافت رسول الله را غصب كرده و به فسق و فجور پرداخته و اعمالشان با قوانين شرع مبين اسلام مغاير است. وي از بين خلفاي اموي تنها عمر بن عبدالعزيز را لايق منصب خلافت و امامت دانسته است؛ شايد به دليل اينكه عمر بن عبدالعزيز از طرف مادري نسبش به خليفه دوم مي رسد و سعي و اهتمام زيادي در برقراري شرع مقدس اسلام كرد و آبروي رفته خلافت را بر گرداند. وی می نگارد:
الطاف زباني رتبت خلافت رحماني را به وجود امام بحث ثالث العمر بن اميرالمؤمنين عمر بن عبدالعزيز ـ رضي الله عنه ـ عزيز گردانيده و زلال سيرت آن امام صاحب كمال آبي بر روي كار خلافت آورد و نقش ستم ظلم بني‌اميه را از صحايف روزگار بسترد.[۲۶]
فضل‌الله جريان خلافت و امامت را چنين دنبال مي كند كه به انقضاي ايام خلافت و امامت عمر بن عبدالعزيز بار ديگر دنياي اسلام و خلافت به تاريكي فرو رفت و ظلمت بر حق پيروز شد تا اينكه خورشيد دولت آل عباس از جانب خراسان طلوع كرد و چشمه دين پروري و حق شناسي بر اثر لباس سياه بني عباس روح و روان عالم را تازه كرد. از نظر فضل الله تمام خلفاي بني عباس جانشينان و امامان و خلفاي بر حق بعد از رسول‌اكرم (ص) هستند كه باعث ارشاد و هدايت مسلمانان و قوت دين اسلام شدند تا اينكه آخرين خليفه عباسي المستعصم بالله به صدمه لشكر جرار تاتار از دست هلاكوخان شربت هلاكت چشيد و مدت زمان زيادي مملكت ايران اسير فتنه و خونريزي و ستم اولاد چنگيزخان و بناي بلند خلافت و امامت و شريعت كهنه و فرسوده شده بود.[۲۷]
به اين ترتيب منصب خلافت و امامت تا سه قرن خالي ماند.
فضل الله بعد از اين مقدمه نسبتاً طولاني، اصل مطلب خود را چنين آغاز مي كند:
به امداد الطاف الهي از مشرف تبار با اعتبار پادشاه اوغوز دولتي فيروز مطلع شد و از كوكب دري بايندري نور اقبال در صفحات عالم لامع گشته و نور خلافت در مغرب بيت حسن تواري يافته بود، الحمدلله از مطلع اهل بيت حسن باز بر عالم تافته است و جوهر ثمين عدالت و تربيت دين را كه در ظلمات سواد آل عباس كم كرده بود در روز سفيد اقبال جديد آق قوينلو بار يافت.[۲۸]
روزبهان خنجي با اين مقدمه حكومت آق قوينلوها را به خلفاي بني عباس متصل كرده و نور خلافت را كه از مغرب خانه اوزون حسن متواري شده بود، به خانه اوزون حسن بر مي گرداند و با باز كردن بحث خصائل حسبي و نسبي به توجيه اين عمل خود مي پردازد. او با برتري دادن سلاطين آق قوينلو نسبت به ساير سلاطين تنها آنان را لايق مقام خلافت و امامت زمان مي داند.
ملوك بايندري از ساير ملوك عالم حاضراً و غايباً به جلالت نسبت رفيع و طهارت حسب منيع ممتازند و به مكرمت اصل اصيل و شرف منيل بر ملوك جليل سمت ترجيح و تفصيل دارند.[۲۹]
فضل الله بن روزبهان در كتاب عالم آراي اميني در توجيه و تأييد حكومت و خلافت سلاطين آق قوينلو به خصائل حسبي و نسبي كه به عقيده وي در ملوك سپيد گوسفند به اتم وجه حاصل است اكتفا نمي كند و چون فردي متعصب و همچنين طرفدار انديشه تجديد خلافت، البته به سبك خود، است، از آيات قرآني هم سود مي برد؛ البته او تنها كسي نيست كه از آيات قرآني براي توجيه نظريات خود استفاده مي كند، قبل از او جلال‌الدين دواني كه كتاب اخلاق ناصري خواجه نصير الدين طوسي را بازنويسي كرده، اوزون حسن را برگزيده قرن نهم هجري دانسته و با استناد به واژه «بضع» كه در آيه چهارم سوره روم[۳۰] آمده و بر اساس حساب ابجد مطابق با ۸۷۲ هجري، شروع پادشاهي اوزون حسن است حكومت او را رويدادي الهي و قرآني مي‌داند.[۳۱]
ابن روزبهان خنجي بعد از شرح خصائل حسبي و نسبي، به تقليد از استاد خود جلال‌الدين دواني، آيه ۵۵ سوره نور را نيز مدركي غير قابل رد در تأييد حكومت اوزون حسن معرفي مي‌كند:
وَعَدَ اللهُ الَّذيِنَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذيِنَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ ديِنَهُمُ الَّذيِ ارْتَضي لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بيِ شيَئْاً وَ‌مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَاُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ.
همان‌طوركه از مضمون آيه بر مي‌آيد، خداوند كريم وعده مي‌دهد افرادي كه ايمان آوردند و عمل شايسته كردند خليفه نمايد و متصرف گرداند در روي زمين. روزبهان خنجي در شرح خصائل حسبي و نسبي به اين نتيجه رسيده كه اين خصائل در نزد سلاطين آق قوينلو به اتم وجه حاصل است و به همين دليل داراي عمل شايسته و افرادي بودند كه به خدا و رسولش ايمان آوردند و با استناد به اين نتيجه اي كه مي گيرد مدعي است اوزون حسن و فرزندانش همان افرادي هستند كه خداوند به آنها وعده خلافت و تصرف زمين را داده مي گويد:
زمان انجاز وعده مذكور را مبدأ طلوع به تأشير صبح دولت عالي حضرت خلافت مرتبت، ايالت منقبت، جمشيد حشمت، سكندر مرتبت، خسرو گردون پناه، انجم سپاه، ظلال‌الله في الارض، السلطان بن السلطان بن السلطان، معين الخلاقة و العدل و الرفة و الملة و الدين، ابونصر و المظفر حسن بهادر خان قديس گردانيد.[۳۲]
فضل الله در توضيحات و توجيهات خود به همين مقدار بسنده نمي كند و به تفسير معجزات و غرايب لطايف قرآني پرداخته مي گويد:
خداوند در سوره نور فرموده «وعدالله الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات» كه لفظ «منكم» در اين آيه بر اساس حروف ابجد درست مطابق است با عدد حروف «حسن بيك» و در هيچ موقعي مفهوم كلام و مضمون آيات قرآني اشاره به مؤمنان و عمل كنندگاني به اعمال صالح ندارد مگر در اين مورد كه لفظ «منكم» آمده و دليل قوي و محكم در مورد اسم حسن بيك اين است كه خلافت بر روي زمين و پذيرفتن دين متين ـ [گويي قبل از اوزون حسن دين اسلام مورد پذيرش قرار نگرفته بود] ـ و برقراري امنيت و عدالت و انتشار دين اسلام ـ بر اساس آيين اهل سنت و جماعت ـ و آثار ايمان در زمان دولت آق قوينلو انجام شد.[۳۳]
فضل الله روزبهان خنجي در انتهاي توجيهات شرعي و عقلي حكومت اوزون حسن و به طور كلي ملوك آق قوينلو به عنوان حكومتي الهي كه خداوند در قرآن وعده ظهور آن را داده، به دومين آيه سوره روم (في أدني الارض و هم من غلبهم سيغلبون) استناد كرده و مي گويد:
واژه «أدني الارض» به حساب جمل ـ كه همان ابجد بايد باشد ـ عدد ۸۷۲ مي شود، كه دقيقاً مطابق است با شروع حكومت اوزون حسن.
فضل الله بعد از اين توضيحات، به طور خلاصه به فتوحات اوزون حسن مي پردازد و او را قائم مقام خداوند در حفظ دفاع از ملك و ملت و شرع مقدس مي داند و به دليل اينكه جوهر ذات اوزون حسن از آن بزرگ‌تر و پرمايه تر بود كه فقط به شهر آمد و حصن كهف قناعت كند و ميل داشت سايه لطف و مرحمتش در شرق و غرب برقرار و آفتاب خلافتش در سراسر گسترده شود؛[۳۴] بنابراين براي اولين بار به سراغ حكومت قراقوينلو رفته و با تيغ جانسوزش تاريكي براي ظلم و ستم قراقوينلو را كه بيضه اسلام را نابود و صورت مردم مسلمان را سياه ساخته بود، به روشني روز تبديل كرد[۳۵] و در اين راه حتي هيچ يك از فرزندان جهانشاه كه به نظر روزبهان حامي شر و فساد در كره زمين بودند رحم نكرده و همگي از جمله پسر بزرگ جهانشاه كه از سور سلطنت پدر سوري اندوخته بود از دم تيغ گذراند. بعد از جهانشاه نوبت به سلطان ابوسعيد تيموري رسيد كه از سمت اترار و كاشغر با لشكري جرّار به نبرد خليفه زمان و ظل الله في الارض اوزون حسن آمده بود كه لاله جواني‌اش به دست امام زمان موسوم به درد و داغ كرده و بعد از جنگ‌هاي بسيار توانست حكومتي تشكيل دهد كه از فرات تا جيحون و حدود روم تا جزاير عمان تحت فرمان داشت.[۳۶]
اوزون حسن بعد از اين نبردها و حملات مكرر به ديار كفار گرج، به مراقبت از امنيت كشور و برقراري قوانين شرع مقدس پرداخت و دين مبين اسلام را زنده كرد. او در سرتا سر مملكت چهارصد رباط،[۳۷] خانقاه و زاويه ساخت و چون مربي لطفش ابوالضعفا بود، فقرا و ايتام را غذا داد و لباس پوشانيد.
صاحب كتاب عالم آراي اميني در مورد پايان اوزون حسن مي گويد:
لاجرم چون ابراهيم آسا به بسط بساط نعم با اهل عالم مواسا فرمود و به حكم «وهبنا له اسحق و يعقوب نافلة» حضرت اعلي يعقوبي را بر تخت شاهي يادگار گذاشته.[۳۸]
اگر اعتقادات مذهبي آن عصر(قرن نهم هجري) به فضل الله روزبهان اجازه مي داد با توجه به اينكه وي سعي داشت مقام سلطنت و خلافت را يكي كند، اوزون حسن را عمر جاويد مي بخشيد و يا او را به منجي عالم كه از انظار غيب شده معرفي مي كرد؛ كاري كه با سروده زير در مورد سلطان يعقوب كرد:
هم او مقصد از كي قباد و كي است ز صغري و كبري نتيجه وي است
با انتخاب يعقوب ميرزا به جانشيني اوزون حسن، ابن روزبهان خنجي تمام خصائل حسبي و نسبي و مقامي كه در قرآن به اوزون حسن نسبت داده به يكباره به يعقوب ميرزا منتقل كرد و او را دارنده تمام آنها دانست. «غرض از تأليف اين تاريخ عالم آراي بيان سوانح آن عالي حضرت است».[۳۹]
فضل الله در كتاب عالم آراي اميني اين چنين از سلطان يعقوب ياد مي كند و حتي او را از اوزون حسن بالاتر مي برد:
عالي حضرت خلافت منقبت، امامت مرتبت، يوسف مصر عدالت و رأفت، يعقوب كنعان خلافت، پايه خورشيد عالم و سايه رحمت عالم امكان و عالم رحمت رحمان، برگزيده خداوند ذي الجلال، خداوند برگزيده خصال و معني هويداي صور امكاني رايت افراز صبح صادق عدل و داد غياث السلطنه و الخلافه ابوالمظفر يعقوب خانت.[۴۰]
در اينجا حتي طبع شعر فضل الله هم به كمك او مي آيد و چنين مي سرايد:
به آدم سرير خلافت رسيد * به عالم بر عدل و رأفت رسيد
ازو دست به دست ملك جهان * بياريد تا دست شاه يعقوب خان
كه شايسته ملك جاويد اوست * غرض از كيومرث و جمشيد اوست
هم او مقصد از كي قباد و كي است * زصغري و كبري نتيجه وي است[۴۱]
با وجود اينكه معتقد است تمام خصائل حسبي و نسبي و مكارم اخلاقي و بديع ترين كمالات اين مجموع كامله ـ ملوك آق قوينلو ـ كه از حد شمارش بيرون است به سلطان يعقوب رسيده، ولي هشت باب را به ذكر خصايص و صفات يعقوب ميرزا اختصاص داده است.
خصايص هشت‌گانه سلطان يعقوب
باب اول: جلالت، بزرگي و پاكي نسب يعقوب ميرزا، كه فضل‌الله بن روزبهان اين صفت را ضمن خصائل نسبي در مورد پاكي خون و نسب ملوك آق قوينلو به طور كامل توضيح داده و در مورد سلطان يعقوب مي گويد: «دري كه معدن او بايندر باشد معدنش زياده بر در باشد».[۴۲]
باب دوم: زيبايي چهره و صورت و اندام سلطام يعقوب كه از شكوه صورت خورشيد آساي او خورشيد سايه آسا با خجالت به پشت ديوار رفته و بر ماه پيشي گرفته و بر او نه هما بلكه سيمرغ بال گشود.[۴۳]
باب سوم: شجاعت و قوت بازوي يعقوب ميرزا كه از اوزون حسن بيشتر و رستم و بيژن سرافكندة تيغ و اسير حمله بي دريغ او بوده و حتي اسفنديار در رزم او سپر مي اندازد.
باب چهارم: سماحت و كرم جوانمردي سلطان يعقوب به حدي است كه اين صفات را با كرم و بخشش خود غرق حيرت كرده و دارايي ثروت و بخشش او بيكران است به حدي كه ماه و خورشيد را به ذره اي و درياي عمان را به قطره اي مي بخشد.[۴۴]
باب پنجم: لطف و عفو و مرحمت گستري سلطان يعقوب به حدي است كه تمام جرايم گناهكار را بخشيده و مجرمان را مورد عفو قرار داده است و به قول فضل الله بن روزبهان:
رحمتش عامست بر هر نامراد * نعمتش خاص است بر اهل فساد
بوستان لطف او آماده است * ميوه احسان به عالم داده است
اي زلال عفو تو حي القلوب * اي نسيم لطف تو قوت القلوب[۴۵]
باب ششم: عدالت و داوري سلطان يعقوب به حدي است كه گرگ و ميش در كنار يكديگر آب مي خورند و غزال و شير در مرغزار مي چرند و از بركت عدل و احسان او زمين بهشت هشتمين شده و به يمن عدالت يعقوب ميرزا در خرابه عالم نهايت آباداني روي داده و سال‌هاست كه اهل عالم چنين فراغ و آسايشي به خود نديده اند.[۴۶]
باب هفتم: خرد و دانش بي نهايت يعقوب ميرزا كه بي نظير و بديل است و فارابي و ابن سينا در برابر دانش او شاگرداني كوچك بوده و سؤالات مشكله و واردات معضله در مباحث علوم عقليه در زمان ملاقات با علماي اعلام از بركت خاطر سلطان يعقوب حل و فصل شده و طبع شعر يعقوب ميرزا به حدي است كه در مقايسه با انوري نور سخن آرايي است و كمال طبيعتش آب از حديقه سنايي برده و اگر هفت مخزن خاطر خود را منظم كند خمسه نظامي را بي نظم سازد.[۴۷]
باب هشتم: تقويت شرع مبين توسط سلطان يعقوب و اعتقاد و تبعيت كامل وي از اهل سنت و جماعت كه آن را فريضه واجب مي شمرد و نه تنها به دنبال اعتزال و رفض ـ شيعه ـ نيست، بلكه نسل رفض و اعتزال را در روي زمين از بين برد و در زمان او اهل توحيد در امان و آسوده بودند؛ در حالي كه در زمان قراقوينلوها منكرات، شراب‌خانه‌ها و فواحش از حد برون بوده، ولي بر اثر تندباد قهر پادشاهي قدح هاي كه لبريز بود چون كاسه اي گردون سرنگون شده و قوانين شرع مبين اسلام اجرا مي شود. [۴۸]
سلطان يعقوب در پنج‌شنبه يازدهم صفر ۸۹۶ بر اثر بيماري در سن سي سالگي در منطقه قراباغ درگذشت، امّا بازرگانان ونيزي كه در سفرنامه هايشان از مرگ سلطان سخن گفته‌اند معتقدند وي به دست يكي از همسرانش مسموم شد.[۴۹]
از آنجا كه رحمت بي حد خداوند كه همه مردم به آن نيازمند هستند و نعمت قديمي خداوند، مقام بزرگ و الهي نبوت و رسالت را از يعقوب دل آگاه به پيامبر خويش يوسف (علیه السلام) كه به مصداق آيه «وكذلك مكّنا يوسف في‌الارض» صاحب مكنت بود انتقال يافت، اقبال آن پدر سعادتمند ـ سلطان يعقوب ـ بود كه تاج و تخت و ملك و خلافتش به چنين فرزند ارجمند يعني عالي حضرت خلافت پناهي، يوسف ثاني، خلاصة دولت كياني و سرو بوستان آن شيرواني السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان معين الدوله و الخلافه بايسنقر خان ـ خلدالله تعالي ـ رسيد كه مانند اجدادش داراي عدل رأفت بوده و از مكتب تربيت آنان مجموعه مكارم اخلاقي و خصائل حسبي و نسبي را به ارث برده و دولت او موجب شادي و سرور عالم بوده است.[۵۰]
فضل الله بن روزبهان خنجي قصد داشت وقايع ايام سلطنت بايسنقرخان را در جلد دوم عالم آراي اميني كه به آن پادشاه عالي قدر كامياب اختصاص داده بود بنويسد، ولي بين شاهزادگان و امراي نظامي آق قوينلو جنگ قدرت در گرفت كه در نهايت به فرار بايسنقر به شيروان و بعد اسارت وي در شانزده شعبان ۸۹۶ و قتل وي در هفده رمضان همان سال در كوه سهند منجر شد.[۵۱] از اين رو خنجي كه از افراد بسيار نزديك به سلطان بايسنقر و لله وي امير سليمان بره بيجن بود دربار آق قوينلو را براي خود مناسب و امن نديد و به اصفهان گريخت و به اين دليل تأليف تاريخ عالم آرا را ناتمام گذاشت.[۵۲]
۲. فضل الله بن روزبهان در ماوراالنهر
فضل الله بن روزبهان خنجي بعد از مشاهده آثار اضمحلال و ضعف و سستي و همچنين جنگ داخلي قدرت در بين شاهزادگان آق قوينلو كه منجر به عزل و قتل بايسنقر شد، دربار ملوك آق قوينلو را ترك كرد و به اصفهان رفت، ولي به دليل اينكه مركز ايران مورد هجوم سپاهيان قزلباش شاه اسماعيل قرار گرفته بود، ديگر براي روزبهان خنجي شيعه ستيز كه در كتاب عالم آراي اميني مطالب تند و زننده‌اي عليه پدر و جد شاه اسماعيل صفوي نوشته و آنان را ابليس، اهل بدعت و خارج از دين خوانده، جاي امني نبود.[۵۳]
او در دوران اقامت در خان نشين بخارا آثار زيادي نوشت؛ از جمله كتاب مهمان نامه بخارا كه شرح فتوحات محمد خان شيباني در ماوراء النهر و تركستان است. همچنين كتاب سلوك الملوك را به درخواست عبيدالله خان ازبك نوشت تا وي تمام اعمالش بر اساس شرع مقدس انجام دهد و ارشاد و هدايت او در امور مملكت باشد. اين كتاب در حقيقت بيانيه سياسي و عقيدتي فضل الله بن روزبهان و ماحصل انديشه هاي وي به شمار مي رود. به ويژه آنكه سلوك الملوك را در واپسين سال هاي عمر خود در دربار سلاطين ازبك نوشت.
ابن روزبهان در مقدمه اين كتاب كه صورت درخواست عبيدالله خان ازبك است، مانند مقدمه عالم آراي اميني با استفاده از آيات قرآني سعي در يكي كردن سلطنت خان جوان ازبك و مقام الهي خلافت و امامت دارد. او در اينجا ديگر از خصائل حسبي و نسبي صحبتي به ميان نمي آورد، ولي با همان القاب كه از ملوك آق قوينلو ياد كرده ـ مثل پايه خورشيد، ظل الله في الارض، امام زمان و خليفة الرحمن، خلافت پناه و امان الله اهل الايمان ـ از عبيدالله خان ياد مي كند و بدون هيچ توضيح و تفسيري وعده اهلي را كه با استناد به آيه ۵۵ سوره نور در مقدمه عالم آراي اميني با توجيهات بي پايه و اساس و با بازي كردن با جملات و حروف ابجد به اوزون حسن نسبت داده بود، در مورد عبيدالله خان ازبك به كار مي برد و مي گويد:
لطف بي حساب پروردگار وهاب موعود مودود «وعد الله الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنهم في الارض» به وجود متصف به عدالت وجود اين سلطان عاقبت محمود به وفا رسانيد.[۵۴]
فضل الله بن روزبهان به يك سري آيات ديگر قرآن مثل آيه ۱۲۴ سوره بقره، آيه ۲۶ سوره ص، آيه ۵۵ سوره انبيا، استناد كرده و ضمن آنكه عبيدالله خان ازبك را مصداق تمامي آنها مي داند، حكومت و سلطنت او را با خلافت و امامت كه منصبي است الهي پيوند مي زند.[۵۵] نكته جالب توجه و مهم در عالم آراي اميني و سلوك الملوك اين است كه زور و استيلا را در رديف اجماع، بيعت و شورا، راهي درست و قابل قبول براي برقراري امامت دانسته است، به ويژه آنكه در زمان وي نزديك به سيصد سال از انقراض خلافت عباسي مي گذشت و با توجه به وضعيت جغرافيايي و جريان‌هاي مذهبي و اجتماعي و رسميت يافتن مذهب تشيع در ايران، به هيچ وجه اميدي نبود كه فردي بتواند با اجماع مسلمانان يا بيعت و شورا به مقام رياست كل مسلمانان برگزيده شود؛ بنابراين فضل الله بن روزبهان به صراحت فتوا صادر مي كند:
چون امامي وفات كند و شخصي متصدي امامت گردد بي بيعتي و بي آنكه كسي او را خليفه ساخته باشد و مردمان را قهر كند به شوكت و لشكر، امامت او منعقد گردد. بي بيعتي، خواه قريشي باشد و خواه نه، خواه عرب باشد يا عجم يا ترك و خواه مستجمع شرايط باشد و خواه فاسق و جاهل و اگر چه آن مستولي بدين فعل عاصي مي گردد، و چون به واسطه سطوت و استيلا جاي امام گرفته، او را سلطان گويند و امام و خليفه بر او اطلاق توان كرد.[۵۶]
فضل الله بن روزبهان با اين فتوا، شرايط دوازده گانه صلاحيتي را كه خود براي حقانيت امام بر شمرده، بي اعتبار مي كند. اين شرايط عبارت است از:
۱. قريشي نسب؛
۲. مجتهد به احكام شرع؛
۳. اهل رأي و تدبير؛
۴. اهل كفايت و عالم به مصالح مال؛
۵. شجاع و قوي دل؛
۶. عادل بودن؛
۷. بالغ بودن؛
۸. عاقل بودن؛
۹. آزاد بودن؛
۱۰. مرد بودن؛
۱۱. سميع و بصير باشد؛
۱۲. ناطق باشد تا به احكام تلفظ كند.[۵۷]
در واقع اين نخستين بار است كه يك متكلم و فقيه مسلمان حريم امامت را چنين شكسته و خود را يك سره تسليم زور، قهر و غلبه و قدرت مي كند. پس از برشمردن دوازده شرط براي امام، فضل الله بن روزبهان در جهت توجيه شرعي و فقهي حاكميت محمد خان شيباني، به نقل از امام بغوي[۵۸] صاحب كتاب تهذيب مي گويد:
اگر از اولاد اسماعيل كسي نباشد كه در او شرايط موجود باشد، والي سازند كسي را كه مستجمع شرايط باشد از عجم و مراد از عجم اينجا مقابل عرب است، پس ترك داخل عجم باشد، و اگر دو كس يافت شوند، عالم فاسق و جاهلي عادل، جاهل عادل اولي است به امامت و شرط نيست كه امام معصوم باشد، و نه آنكه قريش هاشمي باشد، خلاف مر روافض را.[۵۹]
فضل الله بن روزبهان سپس در تكميل توضيحاتش در فصل دوم از مقدمه كتاب سلوك الملوك مي گويد:
سلطان در عرف شرع كسي است كه بر مسلمانان مستولي باشد به حكم شوكت و قدرت لشكر، و علما گفته اند: واجب است اطاعت امام و سلطان در هر چه امر و نهي كند مادام كه مخالف شرع نباشد، خواه عادل باشد خواه جابر، و واجب است نصيحت او بر حسب قدرت، و جايز است كه گويند او را خليفه و امام و اميرالمؤمنين و خليفه رسول الله ـ صلي الله و عليه و سلم ـ و جايز نيست كه او را خليفة الله گويند.[۶۰]
فضل الله بن روزبهان به حدي آلوده سياست و حفظ و توجيه و پيوند دادن حكومت خوانين ازبك با منصب خلافت شد كه فردي را كه به ضرب شمشير و نيزه و بدون بيعت عامه مسلمانان حكومت را به دست گرفته، سلطان و خليفه و امام زمان اعلام مي كند. حال روشن نيست فردي كه هم فاسق و هم جاهل باشد و امامت او با كمك لشكر برقرار شود و سلطاني باشد ظالم و ستمكار چگونه مي تواند عادل باشد و تخطي از احكام شرع مقدس اسلام كند و دست آخر منصب خلافت و سلطنت را يك‌جا به دست آورد.[۶۱]
فضل الله بن روزبهان خنجي در زماني به تجديد خلافت اسلامي بر مبناي انديشه سياسي اهل سنت مي پردازد كه دو قدرت برتر جهان اسلام يعني ايران شيعه عصر صفوي و امپراتوري تركان عثماني در برابر يكديگر صف آرايي كرده و اختلافات عميق شيعه و سني در اين رقابت نقش اساسي ايفا مي كند. در اين بين شيعه ستيزي و دشمني فضل الله بن روزبهان با سلسله نو بنياد صفويه چنان عمقي دارد كه در كنار خان ازبك محمد خان شيباني به جهاد با كفار كلاه سرخ مي رود؛ در حالي كه در جهاد با كفار روم و افرنج كوتاهي كرده است:
همراه حضرت خان در اين سفر بودن بر همه كس واجب شد؛ حضرت خان تكبيري فرمايند كه در اين سفر، فقير عطم تخلف از خدمت را ندارم و قبل از آن با عالي جناب خواجه محمود صاحب ديوان گفته بودم كه هنگام مجال عرض كند كه فلان از خدمت جدا نمي‌شود تا در قدم متوجه طرف عراق گردد چه فتح طايفه قزل بورك و دشمني با ايشان و مقاتله با مردم صوب ايشان بسيار فاضل تر است از غزا با كفار افرنج كه هيچ ترديد در كفر ايشان نيست.[۶۲]
نتيجهگيري
فضل الله بن روزبهان خنجي در دربار سلاطين سني مذهب آق قوينلو (۷۸۰ ـ ۹۹۷ ق) و ازبك ماوراء النهر (۹۰۶ ـ ۱۰۰۷ ق) زندگي كرد كه هر دو با استيلا و زور به حكومت رسيده بودند. فضل الله در عالم آراي اميني و سلوك الملوك سلطان وقت را امام زمان و خليفة الرحمان و ظل الله في الارض خطاب كرده و روش دست‌يابي آنان را به قدرت با توجيهات شرعي و آيات قرآني مشروعيت مي‌بخشد؛ آنچه در نظريات فضل الله بن روزبهان خنجي نقش تعيين كننده داشته شيعه ستيزي بنيادين اوست نه باور خلل ناپذير وي به احياي خلافت اسلامي كه از بسياري جهات و به ويژه در بستر تحول تاريخي و اجتماعي و مذهبي قرن نهم و دهم هجري تجديد آن عملاً غير ممكن بود. در واقع بازگشت فضل الله بن روزبهان خنجي به سوي شريعت نامه نويسي پوششي بر شيعه ستيزي و انديشه استيلاست نه سعي و تلاش در جهت تجديد خلافت. در خاتمه بايد گفت عالم آراي اميني، مهمان نامه بخارا و سلوك الملوك اگر چه داراي مطالب تازه و بعضاً اطلاعات دست اول درباره اجداد پادشاهان صفوي، سلسله آق قوينلو و خوانين ازبك ماوراء النهر است، ولي آرا و فتاواي مندرج در عالم آراي اميني و سلوك الملوك را مي توان سمبل انحطاط انديشه سياسي ايران ـ شريعت نامه نويسي ـ دانست.
(رک: فصل نامه تخصصی تاریخ اسلام، مقاله دکتر حسین ایزدی)
————————————————————————————–
پينوشتها
۱. حاتم قادري، انديشههاي سياسي در اسلام و ايران (تهران: انتشارات سمت، ۱۳۷۵) ص ۲۲- ۲۶.
۲. فضل الله بن روزبهان خنجي، مهمان‌نامه بخارا، مقدمه و تصحيح از منوچهر ستوده، مقدمه.
۳. عدد داخل پرانتز شماره صفحه نسخه خطي كتاب عالم آراي اميني مضبوط در مركز نسخ خطي دانشگاه تهران است. (ص ۳۴، نسخه خطي)
۴. كتاب بديع الزمان في قصه حي بن يقطان، بدون شك متعلق به داستان فلسفي ابن طفيل است. فضل بن روزبهان خنجي، (مهمان‌نامه بخارا، منوچهر ستوده، مقدمه).
۵. ص ۳۴ نسخه خطي.
۶. ص ۳۶.
۷. ص ۳۶ نسخه خطي.
۸. ص ۳۷، نسخه خطي.
۹. ص ۱، نسخه خطي.
۱۰. ص ۲، نسخه خطي.
۱۱. ص ۳۷، نسخه خطي.
۱۲. ص ۴، نسخه خطي.
۱۳. ص ۶، نسخه خطي.
۱۴. به اعتقاد مورخان اولين مردي كه اسلام آورد علي بن ابي طالب بود نه ابوبكر؛ براي نمونه ر. ك: محمد بن عبدالله نيشابوري، مستدرك الصحيحين (حيدرآباد دكن: بينا، ۱۳۲۴ ق) ج ۳، ص ۵۷۶؛ احمد بن حنبل، المسند (مصر: بينا، ۱۳۱۳ ق) ج ۵، ص ۲۶؛ علي بن اثير، اسد الغابه في معرفه الصحابه (مصر: بينا، ۱۲۸۵ ق) ج ۵، ص ۵۲۰؛ ابن حجر عسقلاني، شرح بخاري (مصر: بينا، ۱۳۷۸ ق) ج ۴، بخش اول، ص ۱۱۸و همو؛ الاصابه، (مصر: بينا، ۱۸۵۳ م) ج ۷، بخش اول، ص ۱۷۶.
۱۵. ص ۶، نسخه خطي.
۱۶. ص ۷، نسخه خطي.
۱۷. ص ۸، نسخه خطي.
۱۸. ص ۹، نسخه خطي.
۱۹. ص ۹، نسخه خطي.
۲۰. ص ۱۰، نسخه خطي.
۲۱. مدح و منقبت بسياري كه فضل‌الله بن روزبهان خنجي درباره علي(علیه السلام) مي‌كند، ناشي از تمايلات عرفاني و صوفيانه وي و حشر و نشر او با بزرگان صوفيه به خصوص پير جمال‌الدين اردستاني است.
۲۲. ص ۱۰، نسخه خطي.
۲۳. اشاره است به حكومت بني اميه كه غصب خلافت كردند.
۲۴. ص ۱۱، نسخه خطي.
۲۵. ص ۱۱، نسخه خطي.
۲۶. ص ۱۱، نسخه خطي.
۲۷. ص ۱۲، نسخه خطي.
۲۸. ص ۱۲، نسخه خطي.
۲۹. ص ۱۳، نسخه خطي.
۳۰. «فِي بِضْعِ سِنيِنَ لِلَّهِ الْأمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ يَوْمَئذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ»؛ «غلبه روميان در اندسالي خواهد شد و كليه امور عالم قبل از اين و بعد از اين همه به خواست خداست و آن روز مؤمنان شاد مي‌شوند».
۳۱. جلال الدين دواني، اخلاق جلالي (هند: [بينا، بي‌تا، نسخه موجود در كتابخانه آية الله مرعشي نجفي) ص ۱۰ ـ ۱۲.
۳۲. ص ۱۸، نسخه خطي.
۳۳. ص ۱۸، نسخه خطي.
۳۴. ص ۱۹، نسخه خطي.
۳۵. از آنجا كه قراقوينلوها طرفدار مذهب شيعه در ايران بودند، به عقيده ابن روزبهان، باعث تباهي اسلام و بدبختي مسلمانان شده و اوزون حسن به عنوان كفيل خداوند در روي زمين و صاحب مقام خلافت، اولين وظيفه‌اش نابودي اين سلسله است.
۳۶. ص ۱۹، نسخه خطي.
۳۷. فضل‌الله بن روزبهان مناسبت و فضيلتي كه از روي حروف ابجد با عدد ۴۰۰ يكي باشد و در قرآن هم باشد نيافته تا به اوزون حسن نسبت دهد.
۳۸. ص ۲۰، نسخه خطي.
۳۹. ص ۲۱، نسخه خطي.
۴۰. ص ۲۲، نسخه خطي.
۴۱. ص ۲۱، نسخه خطي.
۴۲. ص ۲۳، نسخه خطي.
۴۳. ص ۲۳، نسخه خطي.
۴۴. ص ۲۳، نسخه خطي.
۴۵. ص ۲۴، نسخه خطي.
۴۶. ص ۲۵، نسخه خطي.
۴۷. ص ۲۶، نسخه خطي.
۴۸. ص ۲۷، نسخه خطي.
۴۹. منوچهر اميري، سفرنامه‌هاي ونيزيان در ايران (تهران: انتشارات خوارزمي، ۱۳۴۹) ص ۳۰۲ ـ ۳۰۳ و ۳۹۹ ـ ۴۰۰؛ حسن بيك روملو، پيشين، ص ۸۷۹ ـ ۸۸۰ كه اشاره به مسموم شدن يعقوب پادشاه دارد آن هم به صورت تصادفي و اتفاقي غذايي را كه براي ديگري مسموم كرده بودند مي‌خورد. «سبب فوتش آن كه مادرش سلجوقي شاه بيگم اراده نمود كه مسيح ميرزا بن حسن پادشاه را مسموم گرداند. به اين داعيه، در ظرفي كه قيسي در آب كرده بود، سم داخل كرد. يعقوب پادشاه از حمام بيرون آمده به اتفاق برادرش يوسف بيگ تناول نمودند». همان، ص ۸۷۹.
۵۰. ص ۲۸، نسخه خطي.
۵۱. حسن بيك روملو، پيشين، ص ۸۸۶ ـ ۸۸۸ و ۸۹۰.
۵۲. همان.
۵۳. فضل الله بن روزبهان خنجي، مهمان خانه بخارا، مقدمه، ص ۲ ـ ۶؛ غياث الدين بن همام‌الدين خواندمير، تاريخ حبيب السير، زيرنظر دبير سياقي (تهران: كتابفروشي خيام، ۱۳۵۳) ص ۶۰۷.
۵۴. فضل الله بن روزبهان خنجي، سلوك الملوك، تصحيح محمد علي موحد (تهران: انتشارات خوارزمي، ۱۳۶۲) ص ۵۱.
۵۵. همان.
۵۶. همان، ص ۸۲.
۵۷. همان، ص ۷۸.
۵۸. ابومحمد حسين بن مسعود فراء فقيه بزرگ شافعي صاحب كتاب السنه در حديث و عالم التنزيل در تفسير و التهذيب در فقه كه به سال ۵۱۰ يا ۵۱۶ ق. در مروالرود وفات يافت. سلوك الملوك، ص ۴۹۸.
۵۹. همان، ص ۷۸ ـ ۷۹.
۶۰. همان، ص ۸۲.
۶۱. فضل الله بن روزبهان مدعي است كه جايز نيست كه سلطان را خليفة‌الله خواند، ولي وي به عبيدالله خان ازبك مقام بالاتري داده و در مقدمه سلوك الملوك به عنوان ظل‌الله الرحمن از او ياد مي‌كند. ر ک: همان، ص ۵۱.
۶۲. فضل بن روزبهان خنجي، مهمان‌نامه بخارا، ص ۴۴.
فهرست منابع
– __________، عالم آراي اميني (نسخه خطي)، تهران، مركز نسخ خطي كتابخانه مركزي دانشگاه تهران.
– __________، مهمان‌نامه بخارا، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران، بنگاه نشر و ترجمه كتاب، ۱۳۵۳.
– خنجي، فضل بن روزبهان، سلوك الملوك، تصحيح و مقدمه محمدعلي موحد، تهران، انتشارات خوارزمي، ۱۳۶۲.
– خواندمير، غياث‌الدين بن همام الدين، تاريخ حبيب السير، زير نظر و به كوشش محمد دبيرسياقي، تهران، كتابفروشي خيام، ۱۳۵۳.
– روملو، حسن بيك، احسن التواريخ، ج ۲، تصحيح و تحشيه عبدالحسين نوايي، تهران، انتشارات اساطير، ۱۳۸۴.
– سمرقندي، عبدالرزاق، مطلع سعدين و مجمع بحرين، ج ۱، دفتر دوم، به اهتمام عبدالحسين نوايي، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، ۱۳۸۳.
– قادري، حاتم، انديشههاي سياسي در اسلام و ايران، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۰.
– اميري، منوچهر، ترجمه سفرنامه‌هاي ونيزيان در ايران، تهران، انتشارات خوارزمي، ۱۳۴۹.
– واله اصفهاني قزويني، محمد يوسف، خلدبرين (تاريخ تيموريان و تركمانان)، روضه‌هاي ششم و هفتم، به كوشش ميرهاشم محدث، تهران، انتشارات ميراث مكتوب، ۱۳۷۹.
آخرین دیدگاه‌ها