آنچه از نعمت‏ها که بندگان در آن غوطه‏ ورند از نعمت‏هاي ظاهري و باطني همه به برکت وجود شريف حضرت حجّت ‏عليه السلام است، و اين امر از عظيم‏ترين چيزهايي است که موجب دعا کردن براي آن حضرت است.

دليل بر آن روايتي است که در البرهان در تفسير آيه شريفه: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ»؛ [۱] (آن‏گاه در آن روز از آن نعمت [ويژه] بازپرسي مي ‏شويد.) از حضرت ابي عبد اللَّه صادق‏ عليه السلام آمده که فرمود: اين امّت، از نعمت‏هايي بازخواست مي‏ شود که خدا به واسطه پيامبر و اهل بيتش به ايشان ارزاني داشته است. [۲]
و نيز از آن حضرت است که درباره آيه مبارکه: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ»؛ (آن‏گاه در آن روز از آن نعمت [ويژه] بازپرسي مي‏ شويد.) فرمود: آن نعيم (=نعمت : نعمت خاص) ما هستيم. [۳]
شبيه همين روايت از امير المؤمنين ‏عليه السلام نقل شده است.
و از ابوخالد کابلي است که گفت: بر حضرت محمد بن علي‏ عليهما السلام وارد شدم، غذايي برايم آورد که از آن خوشمزه ‏تر نخورده بودم. به من فرمود: اي ابوخالد! غذاي ما را چگونه ديدي؟ عرض کردم: فدايت شوم چه خوشمزه است، ولي من آيه‏ اي از کتاب خدا يادم افتاد. خشمگين شد و پرسيد کدام آيه؟ عرض کردم: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ». فرمود: به خدا سوگند از اين غذا هرگز سؤال نمي‏ شوي. سپس خنديد تا اين‏که دندان‏هايش آشکار شد و فرمود: آيا مي ‏داني نعيم چيست؟ عرضه داشتم: نه. فرمود: ما نعيم هستيم. [۴]
و اخبار در اين باره زياد است که در البرهان و غير آن مذکور است.
اگر بگويند: در بعضي از روايات، نعيم به امنيّت و صحّت و رطب و آب سرد تقسير شده، چگونه مي ‏شود بين اين روايات جمع کرد؟ مي ‏گويم: منافاتي بين اين روايات نيست، زيرا که امامان‏ عليهم السلام در هر حديث بعضي از مصاديق نعيم را بيان کرده‏اند، و اين دلالت ندارد بر منحصر بودن نعيم در آنچه ذکر شده. و شاهد بر اين معني روايتي است که در البرهان از امام صادق‏ عليه السلام در حديثي آمده که فرمود: ما از نعيم هستيم.
البته وجود امام‏ عليه السلام عظيم‏ ترين نعمت‏هاي الهي است، زيرا که اصل ساير نعمت‏هاي ظاهري و باطني است، از اين‏جاست که در روايات آمده که همه مردم روز قيامت درباره نعيم مورد سؤال قرار مي‏ گيرند. [۵]
امّا غذاي خوشمزه و آب سرد و امثال اين‏ها را خداوند متعال از بنده مؤمن خود نمي ‏پرسد – چنان‏که در چند روايت آمده – خلاصه اين‏که همه افراد از اين نعمت عظيم يعني پيغمبر و امامان‏ عليهم السلام سؤال مي ‏شوند، هر که شکرانه اين نعمت عظيم را بجاي آورده باشد و از پيروان و دوستان معصومين ‏عليهم السلام بوده است، از رستگاران خواهد بود، و از نعمت‏هاي ديگر سؤال نمي‏ گردد. امّا اگر از مخالفين و کافرين باشد از همه نعمت‏ها – کوچک و بزرگ – از او سؤال مي‏ شود او را کاملاً پاي حساب خواهند کشيد، که گاهي به عنوان (سوء الحساب) از آن تعبير مي ‏گردد.
و با اين بيان بين رواياتي که ظاهرشان با هم متعارض است مي‏ توان جمع کرد، که بعضي از روايات دلالت دارد که خداوند متعال برتر از آن است که بنده‏اش را بر آنچه از غذا و آشاميدني و امثال اين‏ها به او انعام کرده پاي حساب بکشد، ولي در روايات ديگري آمده که در خلال دنيا حساب هست.
توضيح اين معني چنين است که تحقق حساب روز قيامت حق است و قرآن مجيد بر آن‏دلالت دارد، ولي مردم بر چند دسته هستند:
۱ – عدّه‏اي به کلّي از حساب معاف مي‏باشند، و اين با آيات قرآن راجع به حسابرسي قيامت منافاتي ندارد، زيرا که آيات مطلق هستند و مي‏شود آن‏ها را تخصيص و تقييد زد.
چنان‏که در تفسير قمي از امام صادق ‏عليه السلام روايت است که فرمود: هر امّتي را امام زمانش محاسبه مي ‏کند، امامان، دوستان و دشمنانشان را از صورتشان مي ‏شناسند، و همين است فرموده خداي تعالي: «وَ عَلَي الأَعْرافِ رِجالٌ»؛ [۶] (و بر فراز اعراف مرداني هستند) که ائمه‏اند. «يَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِيماهُمْ»؛ [۷] (هر يک را از چهره‏هايشان مي ‏شناسند.) نامه‏هاي دوستانشان را به دست راستشان مي‏ دهند، پس بدون حساب به سوي بهشت مي ‏روند، و نامه اعمال دشمنانشان را به دست چپشان مي ‏دهند، پس بدون حساب راهي جهنم مي ‏شوند. [۸]
و در همان کتاب از حضرت ابوجعفر باقر عليه السلام درباره آيه مبارکه: «لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الحُسْني وَ زِيادَةُ»؛ [۹] (براي آنان که نيکي نمودند بهترين پاداش (حُسني) و زياده بر آن است.) فرمود: حُسني بهشت است و زياده دنيا است، که هرچه خداوند در دنيا به ايشان مي‏دهد در آخرت به خاطر آن‏ها پاي حساب نمي‏کشد. [۱۰]
مثل همين روايت را در بحار از امير المؤمنين‏ عليه السلام روايت کرده است. اين دسته همان مؤمنين هستند که نعمت‏هاي خداوند را در راه سخط و غضب او صرف نکرده‏اند، شاهد بر آن کلمه (أَحْسَنُوا) در آيه مبارکه است. اين‏ها شکرانه نعمت امام را بجاي آورده و حق ولايت را رعايت کرده ‏اند.
۲ – دسته دوم آن‏هايي هستند که محاسبه مي‏ شوند ولي خداوند آنان را عفو مي‏ کند و گناهانشان را مي‏ بخشد، و از ايشان به طوري حساب مي ‏کشد که احدي از خلايق مطّلع نگردد، يا امام زمان آن‏ها ايشان را آن‏طور محاسبه مي‏ نمايد. اين دسته مؤمناني هستند که نعمت عظماي ولايت را شناخته‏اند ولي نعمت‏هاي ديگر الهي يا بعضي از آن‏ها را در راه غضب و ناخشنودي خداوند صرف کرده‏اند که اين‏ها را خداوند پاي حساب مي‏ کشد ولي سرانجام آنان را عفو مي ‏کند.
شاهد بر اين روايتي است که در بحار از امالي شيخ صدوق نقل شده است که به سند خود از امام صادق ‏عليه السلام آورده که فرمود: چون روز قيامت شود دو بنده مؤمن را که هر دو اهل بهشت هستند براي حسابي نگاه مي ‏دارند، يکي در دنيا فقير بوده و ديگري غني. فقير مي‏گويد: پروردگارا! من براي چه بايستم؟ من متصدّي مقامي نبوده ‏ام که به عدل يا ستم رفتار کرده باشم، و ثروتي هم به من نداده بودي که از اداي حق آن بپرسي، روزي ‏ام به مقدار کفايت بوده چنان‏که خود مي ‏داني و مقدّر کرده بودي. پس خداوند – جلّ جلاله – مي ‏فرمايد: بنده من راست گفت، او را رها کنيد تا به بهشت رود. ديگري مي‏ ماند تا اين‏که آن‏قدر عرق از او مي ‏ريزد که اگر چهل شتر از آن بخورند کفايت مي ‏کند، سپس داخل بهشت مي ‏شود، آن فقير از او مي‏ پرسد: چه چيزي تو را بازداشت؟ جواب مي‏دهد: طول حساب، پيوسته چيزي پيش مي‏ کشيدند تا اين‏که آمرزيده مي‏ شدم، سپس از چيز ديگري سؤال مي‏ شدم تا اين‏که خداوند – عزّ و جلّ – مرا در رحمت خود غوطه‏ ور ساخت و به توبه کنندگان ملحق نمود. تو کيستي؟ مي ‏گويد: من همان فقيري هستم که با تو پاي حساب بودم. مي ‏گويد: در اين مدّت، نعمت، تو را عوض کرده که تو را نشناختم. [۱۱]
و در همان کتاب از امالي شيخ طوسي از حضرت ابوجعفر باقر عليه السلام درباره آيه شريفه: «فَأُولئِکَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئآتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً»؛ [۱۲] (آن‏هايند که خداوند زشتي‏هاي آنان را به زيبايي بدل کند، و خداوند بسيار آمرزنده مهربان است.) فرمود: مؤمن گنهکار را روز قيامت مي ‏آورند تا در جايگاه حساب نگاه مي‏ دارند. پس خداوند متعال خود متصدّي حساب او مي ‏شود و احدي از مردم را از گناهانش مطّلع نمي ‏سازد، و گناهانش را به او توجّه مي ‏دهد تا اين‏که گناهانش را اقرار مي‏ کند. آن‏گاه خداوند – عزّ و جلّ – به نويسندگان مي‏ فرمايد: آن‏ها را به حسنه تبديل کنيد و براي مردم آشکار سازيد که مردم مي ‏گويند: اين بنده يک گناه هم نداشته، پس خداوند امر مي‏ کند او را به بهشت ببرند. اين است تأويل آيه، و آن براي خصوص گناهکاران از شيعيان ماست.
در همان کتاب از عيون اخبار الرضا عليه السلام به سند خود از ابراهيم بن عباس صولي روايت است که گفت: روزي در خدمت علي بن موسي الرضا عليه السلام بوديم، فرمود: در دنيا نعمت حقيقي نيست. يکي از فقها که حاضر بود گفت: خداوند – عزّ و جلّ – مي ‏فرمايد: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ». مگر نه اين نعيم در دنيا هست که آب خنک باشد؟ حضرت رضا عليه السلام در حالي که صداي خود را بلند کرده بود فرمود: شما چنين تفسير کرده‏ ايد، و به اقسام مختلف نعيم را معني مي‏ نماييد. عده‏ اي گفته ‏اند: آب سرد است. ديگران گفته‏ اند: غذاي خوب است، برخي ديگر گفته ‏اند: خواب خوش است و به درستي که پدرم از پدرش ابوعبد اللَّه ‏عليه السلام برايم نقل کرد که اين اقوال شما درباره اين آيه: ««ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ»، [۱۳] نزد او ذکر شد، خشمگين گشت و فرمود: خداوند – عزّ و جلّ – از آنچه بر بندگانش تفضل و عنايت فرموده سؤال نمي‏ کند و منّت نمي‏ گذارد، منّت‏ گذاري از خلايق قبيح است چگونه به خالق چيزي نسبت داده شود که براي بندگانش نمي ‏پذيرد؟ ولي نعيم محبّت و ولايت ما اهل البيت مي‏ باشد، خداوند بعد از توحيد و نبوّت از آن مي‏ پرسد، زيرا که اگر بنده، حقّ آن را درست ادا کند او را به نعيم بهشت که هميشگي است مي‏ رساند. و به تحقيق که پدرم از پدرش از محمد بن علي از پدرش علي بن الحسين از پدرش حسين بن علي از پدرش علي‏ عليهم السلام برايم حديث کرد که گفت: رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: يا علي! اولين چيزي که هر بنده پس از مرگش از آن سؤال مي‏شود شهادت به «لا إله إلاّ اللَّه و محمد رسول اللَّه» است و اين‏که تو وليّ مؤمنين هستي، بدين جهت که خداوند آن ولايت را براي تو قرار داده و من آن را براي تو قرار دادم، پس هر بنده‏اي که به آن اقرار کند و معتقد به آن باشد، به آن نعيمي که هميشگي است خواهد رسيد. [۱۴]
و در تفسير البرهان از امام صادق ‏عليه السلام است که فرمود: خداوند تبارک و تعالي هرگاه بخواهد مؤمن را محاسبه نمايد پرونده‏ اش را به دست راستش مي‏دهد و بين خودش و او محاسبه‏ اش مي‏نمايد و مي ‏گويد: بنده من! تو چنين و چنان کردي و اين‏طور و آن‏طور عمل نمودي؟ عرضه مي‏دارد: آري، پروردگارا اين کارها را کرده‏ ام، پس خداوند مي ‏فرمايد: تو را آمرزيدم و آن گناهان را به حسنات عوض کردم … . [۱۵]
۳ – دسته سوم آن‏هايي هستند که از امام، آنچه بر آن‏ها نعمت داده شده – بزرگ يا کوچک – حتي رطب و آب سرد و امثال اين‏ها از ايشان سؤال مي‏ شود، چنان‏که از امير المؤمنين‏ عليه السلام در روايتي آمده که: مورد آمرزش و گذشت قرار نمي‏ گيرند، اين‏ها کساني هستند که در اداي شکر آن نعمت عظيم که ولايت امام و وجود اوست خداوند متعال را اجابت نکرده ‏اند، خداوند – عزّ و جلّ – در سوره رعد مي‏فرمايد: «لِلَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الحُسْني وَ الَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِي الأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَأَفْتَدَوْا بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ سُوءُ الحِسابِ وَ مَأْويهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ المِهادُ»؛ [۱۶] (براي آنان که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند بهترين پاداش است، و آنان که اجابت نکنند اگر مالک همه زمين و يک برابر آن باشند، و بخواهند فديه دهند تا از گرفتاري حساب در امان بمانند [فايده ندارد] آنان را حسابرسي سخت است و جايگاهشان جهنم که بد جايگاهي است.)
و در بحار از عيّاشي به سند خود از امام صادق‏ عليه السلام درباره: «وَيَخافُونَ سُوءَ الحِسابِ» [۱۷] فرمود: يعني دقت و فراگيري که گناهان را عليه آنان حساب کنند ولي حسنات را براي آنان به شمار نياورند. [۱۸]
مي ‏گويم: اين به خاطر کفر آن‏ها به نعمت عظيم الهي است، نعمتي که سبب قبولي حسنات است.
۴ – دسته چهارم: آن‏هايي هستند که حضرت سيد الساجدين‏ عليه السلام در خطبه روز جمعه درباره آن‏ها چنين فرمود: و بدانيد که اهل شرک برايشان ترازوها نصب نمي ‏گردد، و پرونده‏ها برايشان گشوده نمي‏ شود بلکه دسته ‏جمعي به سوي جهنم محشور مي‏ گردند…. [۱۹] و هر کس در اخبار، درست تتبّع و تحقيق کند، اين بررسي را خواهد پذيرفت. ما در اين‏جا مطلب را – با اين‏که از بحث ما بيرون بود – به تفصيل آورديم، باشد که شکرانه بعضي نعمت‏هاي آن حضرت را بجاي آورده باشيم. البته نعمت‏هاي آن حضرت – صلوات اللَّه عليه – در زمان ظهورش ويژگي خاصي دارد، چنان‏که اخباري در اين باره وارد شده است، از جمله: در بحار از پيغمبر اکرم‏ صلي الله عليه و آله منقول است که فرمود: امت من در زمان مهدي به نعمتي متنعم خواهند شد که هيچ‏گاه به مثل آن متنعم نگشته‏اند، آسمان باران رحمتش را بر آن‏ها مي‏ بارد و زمين هيچ گياهي را رها نمي‏ کند مگر اين‏که آن را برآورد. [۲۰]
و نيز در آن کتاب ضمن حديث مفضّل بن عمر از امام صادق ‏عليه السلام آمده که فرمود:… مهدي به کوفه باز خواهد گشت، آسمان در آن‏جا ملخ‏هاي زرين خواهد باريد – چنان‏که خداوند در بني اسرائيل بر ايّوب باريد – و بر اصحابش گنجينه‏ هاي زمين را از طلا و جواهرات و… تقسيم خواهد کرد. [۲۱]

(رک: مکیال المکارم؛ محمدتقی موسوی اصفهانی؛ مترجم: مهدی حائری قزوینی)
—————————————————————————————–
[۱] سوره تکاثر، آيه ۹.
[۲] تفسير البرهان ۵۰۲:۴.
[۳] تفسير البرهان ۵۰۳:۴.
[۴] تفسير البرهان ۵۰۳:۴.
[۵] غاية المرام: ۲۵۸.
[۶] سوره اعراف، آيه ۴۶.
[۷] سوره اعرفا، آيه ۴۶.
[۸] تفسير القمي: ۶۹۴.
[۹] سوره يونس، آيه ۲۶.
[۱۰] تفسير القمي ۳۱۱:۱.
[۱۱] بحار الانوار ۲۵۹:۷.
[۱۲] سوره فرقان، آيه ۷۰.
[۱۳] سوره تکاثر، آيه ۷.
[۱۴] بحار الانوار ۲۷۲:۷.
[۱۵] تفسير البرهان ۱۷۵:۳.
[۱۶] سوره رعد، آيه ۱۸.
[۱۷] سوره رعد، آيه ۲۱.
[۱۸] بحار الانوار ۲۶۶:۷.
[۱۹] روضه کافي: ۷۵.
[۲۰] بحار الانوار ۸۳:۵۱.
[۲۱] بحار الانوار ۳۴:۵۳.