عنوان مقاله: مهدویت در قرآن: آیات مختص
نویسنده : تاجری نسب، غلامحسین
:کلمات کلیدی
قرآن، تفسیر اثری / امام مهدی علیهالسلام ، آیات مهدویّت / تفسیر، شیعی/ مهدویّت، اصالت قرآنی.
کلید واژهها: قرآن، تفسیر اثری / امام مهدی علیهالسلام ، آیات مهدویّت / تفسیر، شیعی/ مهدویّت، اصالت قرآنی.
آیات مختصّ به متون امامیّه
۱. تفسیر ظاهر آیات
آیات اوّل و دوم
قالَ مُوسی لِقَومِهِ اسْتَعِینُوا بِاللّهِ وَ اصْبِرُوا إنَّ الاْءرضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ العاقِبَةُ لِلْمـُتَّقینَ.(۲)
… و العاقِبَةُ لِلْمـُتَّقینَ.(۳)
______________________________
* دکترای علوم قرآن و حدیث، مدرّس دانشکده اصول الدین، تهران.
۱. اعراف (۷) / ۱۲۸.
۲. قصص (۲۸) / ۸۳.
—————————————-
روایات
«إنَّ الاْءرضَ لِلَّه… وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقینَ»: وَ أ نَا وَ أهلُ بَیتِیَ الَّذینَ أوْرَثَنا اللّهُ الأرضَ. وَ نَحنُ المُتَّقونَ، وَ الأرضُ کُلُّها لَنا، فَمَنْ أحْیا أرضا مِنَ المُسْلِمینَ فَعَمَرَها فَلْیُؤَدِّ خَراجَها إلَی الإمامِ مِنْ أهلِ بَیتِی، وَ لَهُ ما أکَلَ مِنها،… حَتّی یَظْهَرَ القائِمُ مِنْ أهلِ بَیتِی بِالسَّیفِ، فَیَحویها وَ یَمنَعُها وَ یُخرِجُهُم عَنها، کَما حَواها رَسُولُ اللّهِ صلیاللهعلیهوآلهوسلم وَ مَنَعَها؛ إلاّ ما کانَ فی أیدی شِیعَتِنا فَإنَّهُ یُقاطِعُهُم، وَ یَتْرُک الأرضَ فی أیدِیهِم.(۱)
دوم. فضلبن شاذان: هِشامبن الحَکَم، عَن أبیعبداللّه علیهالسلام قالَ:
إنَّ دَولَتَنا آخِرُ الدُّوَلِ، وَ لَم یَبْقَ أهلُ بَیتٍ لَهُم دَولَةٌ إلاّ حَکَموا قَبلَنا، لِئَلاّ یَقُولُوا إذا رَأوْا سیرَتَنا: إذَا مَلَکْنا سِرْنا مِثلَ سِیرَةِ هؤلاءِ، وَ هُوَ قَولُ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ «… وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقینَ».
آیهی سوم
«لَهُمُ البُشْرَی فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ فِی الاْآخِرَةِ لاتَبدیلَ لِکَلِمات اللّهِ ذلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظیمُ»(۲)
روایات
یکم. الکلینیّ: أبیعُبیدَة الحَذّاءِ، عَن الباقر علیهالسلام قال:
… ثُمَّ جَزاهُم فَقالَ: «لَهُمُ البُشری فِی الحیاةِ الدُّنیا وَ فِی الآخِرَة….» وَ الإمامُ یُبَشِّرُهُم بِقیامِ القائِمِ وَ بِظُهورِهِ، وَ قَتَلِ أعدائِهِم، وَ بِالنَّجاةِ فی الاْآخِرَةِ…(۳)
______________________________
۱. تفسیر عیّاشی ۲ / ۲۸ـ ۲۹؛ کافی ۱ / ۴۷۰؛ وسائل الشیعه ۲۵ / ۴۱۴ـ ۴۱۵؛ فضلبنشاذان، الغیبه، بنابر نقل گزیدهی کفایةالمهتدی / ۳۰۰ـ ۳۰۱ و ارشاد ۲ / ۳۸۵؛ الشیخ الطوسی، الغیبه / ۴۷۲ـ ۴۷۳؛ الطبرسی، اعلامالوَری / ۴۳۲. این حدیث در هر سه منبع اخیر به نقل از امام باقر علیهالسلام است لکن اوّلی و سومی به روایت عُقبَةبن خالد و دومی به روایت کَیسانبن کُلَیب آن را آوردهاند.
۲. یونس (۱۰)/ ۶۴.
۳. کافی ۱ / ۴۲۹؛ تأویل الآیات / ۱۸۵.
—————————————-
آیهی چهارم
قُل کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصوا فَسَتَعلَمونَ مَن أصحابُ الصِّراطِ السَّوِیِ وَ مَنِ اهتَدی.(۱)
یکم. ابنماهیار: عیسَیبن داوود النَّجّار، عَن موسَیبنجعفر علیهماالسلام قال:
سَألتُ أبی علیهالسلام عَن قَولِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: «…. فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ اصحابُ الصِّراطِ السَّوِیِ وَ مَنِ اهتَدی»، قالَ: «الصِّراطُ السَّوِیَ»: هُوَ القائِمُ (وَ)(۲) اَلمَهدیُ؛ «مَنِ اهتَدَی»: إلی طاعَتِهِ، وَ مِثْلُها فی کِتابِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ إنّی لَغَفّارٌ لِمَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحا ثُمَّ اهتَدی». قالَ: إلی وِلایَتِنا»(۳)
آیهی پنجم
أ فَرَأیْتَ إن مَتَّعناهُم سِنینَ * ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانوا یُوعَدونَ * مَا أغنی عَنهُم ما کانُوا یُمَتَّعونَ.»(۴)
روایات
یکم. الکلینیّ: علیّبن عیسَی القمّاط، عَن عَمِّهِ، عَن أبیعبداللّه علیهالسلام قال:
رَأی رَسولُ اللّهِ صلیاللهعلیهوآلهوسلم فی مَنامِهِ بَنیأُمَیَّة یَصعُدونَ عَلی مِنبَرِهِ مِن بَعدِهِ، وَ یُضِلّونَ النّاسَ عَنِ الصِّراطِ القَهقَری، فأصبَحَ کَئیبا(۵) حَزینا… فَلَم یَلبَثْ أن نَزَلَ عَلَیهِ بِآیٍ مِنَ القُرآنِ یُؤنِسُهُ بِها، قال: «أ فَرَأیْتَ إنْ مَتَّعناهُم… ما کانُوا یُمَتَّعُونَ».(۶)
دوم. ابن ماهیار: مُعَلّیبن خُنَیس، عَنْ أبیعبداللّه علیهالسلام :
فی قولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «أ فَرَأیْتَ إنْ … جاءَهُمْ ما کانُوا یوعَدُونَ». قالَ: خُرُوجُ القائِمِ علیهالسلام . «ما أغنی عَنهُم ما کانُوا یُمَتَّعُونَ»؛ قال: هُمْ بَنُو أُمَیَّةَ، الَّذینَ مُتَّعُوا
______________________________
۱. طه (۲۰) / ۱۳۵.
۲. با توجّه به معنا، این «واو» زائد به نظر میرسید پس میان دو هلال گذارده شد.
۳. التفسیر، به نقل تأویل الآیات / ۳۱۷؛ البرهان ۳ / ۵۱.
۴. شعراء (۲۶) / ۲۰۵ تا ۲۰۷.
۵. الکَأبُ وَ الکَأبَةُ وَ الکَأَبَةُ: الغَمُّ وَ سوءُ الحالِ وَ الإنکِسارُ مِنَ الحُزنِ: القاموس المحیط ۱ / ۲۷۹.
۶. کافی ۱ / ۱۵۹؛ امالی شیخ طوسی/ ۶۸۹.
—————————————-
فی دُنیاهُم.(۱)
آیهی ششم
«فَإذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ(۲) * فَذلکَ یَومَئِذٍ یَومٌ عَسیرٌ* عَلَی الکافرِینَ غَیرُ یَسیرٍ»(۳)
روایات
یکم. الإسترآبادیّ: جابر الجُعفیّ، عَن أبیجعفر علیهالسلام ، فی قُولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَإذا نُقرَ فی … غَیرُ یَسیرٍ»، قالَ:
النّاقُورُ: هُوَ النِّداءُ مِنَ السَّماءِ: «ألا إنَّ وَلِیَّکُم فُلانَبْنَ فُلانٍ القائِمُ بِالحَقِّ.» یُنادی بِهِ جَبرَئیلُ فی ثَلاثِ ساعاتٍ مِن ذلِکَ الیَومِ، فَذلِکَ «یَومٌ عَسیرٌ * عَلَی الکافِرینَ غَیرُ یَسیرٍ». یَعنی بِالکافِرینَ: المُرجِئَةَ، الَّذینَ کَفَرُوا بِنِعمَةِ اللّهِ وَ بِوِلایَةِ عَلیِبنِ أبیطالِبٍ علیهالسلام .(۴)
دوم. الکلینی: مفضّلبن عمر، عن أبیعبداللّه علیهالسلام ، فی قَولِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَإذا نُقِرَ فِی النّاقُورِ»، قال:
إنَّ مِنّا إماما مُظَفَّرا مُسْتَتِرا (مُسْتَطَرا)، فَإذا أرادَ اللّهُ عَزَّ ذِکرُهُ إظهارَ أمرِهِ نَکَتَ فی قَلْبِهِ نُکَتةً، فَظَهَرَ فَقامَ بِأمرِ اللّهِ تَبارکَ وَ تَعالی.(۵)
در کتاب «کافی»، تصحیح استاد علی اکبر غفّاری، چاپ دارالکتب الإسلامیّة، در توصیف امام، کلمهی «مُستَطَر» به معنانی «مکتوب»(۶) آمده که بر این اساس، مفهوم «موجب» یا «حتمی» را میرساند. نظیر: «کَتَبَ رَبُّکُم عَلی نَفسِهِ الرَّحمَة»(۷) امّا نگارنده بر این باور است که به احتمال قوی، نصّ فعلیِ کتاب کافی، دچار تصحیف ناسخان گشته، زیرا در ۸ مصدر دیگر، این کلمه به گونهی «مستَتِر»، نوشته شده است؛ که در ۵ منبع، یعنی: «الغیبة» نعمانی، «تأویل الآیات»، «إثبات الهُداة»، «المحجَّة» و «مرآة العقول»، آن را، به روایت کلینی، بلکه به نقل از کتاب کافی، با تاء نگاشتهاند.
______________________________
۱. التفسیر، به نقل تأویل الآیات / ۳۸۹ ؛ کنزالدقائق ۹ / ۵۱۰.
۲. نُقِرَ فِی النّاقور: نُفِخَ فِی الصّور، ر. ک. الصِّحاح ۲ / ۸۳۴.
۳. مُدَّثِّر (۷۴) / ۸ ـ ۱۰.
۴. تأویل الآیات/ ۷۰۸؛ کنزالدقائق ۱۴ / ۱۷.
۵. کافی ۱ / ۳۴۳؛ الکَشّی، الرِّجال ۲ / ۴۳۷؛ النعمانی، الغیبه / ۱۸۷؛ کمالالدّین / ۳۴۹؛ الطوسی، الغیبه / ۱۶۴؛ تأویل الآیات/ ۷۰۸؛ إثبات الهُداه ۶ / ۳۶۴؛ المحجَّة / ۲۳۸؛ مرآة العقول ۴ / ۶۱.
۶. استَطَرَهُ: کَتَبَه، تاجالعروس ۱۲ / ۲۵؛ قَوله: «مُستَطَرٌ»، (قمر (۵۴) / ۵۳) أی مکتوبٌ، مجمعالبحرین ۳ / ۳۳۱.
۷. انعام (۶) / ۵۴.
—————————————
سوم. الإسترآبادیّ: مُرسَلاً، عن الصّادق علیهالسلام :قال:
إذا نُقِرَ فی أُذُنِ الإمامِ القائِمِ أُذِنَ لَهُ فِی القِیامِ.(۱)
آیهی هفتم
وَ العَصْرِ * إنَّ الإنسانَ لَفی خُسْرٍ * إلاّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبرِ.(۲)
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق : مفضّلبن عمر، قال: سَألتُ الصّادقَ علیهالسلام عَنْ قَولِ اللّهِ عزَّ وَ جَلَّ «وَ العَصْرِ * إنَّ الإنسانَ لَفی خُسْرٍ * إلاّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبرِ»؛ قالَ:
«العَصْرُ»: عَصْرُ خُرُوجِ القائِم علیهالسلام . «إنَّ الإنسانَ لَفی خُسرٍ»: یَعنی: أعداءَنا. «إلاّ الَّذینَ آمَنُوا»: یَعنی: بِآیاتِنا. «وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ» یَعنی: بِمُواساةِ الإخوانِ. «وَ تَواصَوْا بِالحَقِّ» یَعنی: بِالإمامَةِ. «وَ تَواصَوْا بِالصَّبرِ» یَعنی فِی الفَترَةَ.(۳)
———————————————————————————————————————–
منابع
۱. ابنابیالحدید، عبدالحمید (۵۸۶ـ ۶۵۶). شرح نهجالبلاغه. تحقیق: لجنة احیاء الذخائر، ۵ ج. بیروت: دارمکتبة الحیاة، ۱۹۸۳ م.
۲. ابنابییعقوب، احمد (یعقوبی، قرن سوم). تاریخ یعقوبی. ترجمه: دکتر محمّد ابراهیم آیتی، ۲ ج. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ ش.
۳. ابناثیر، مجدالدّین مبارک (۵۴۴ـ ۶۰۶). النهایة فی غریب الحدیث و الاثر. تصحیح: عبدالعزیز الطهطاوی، ۴ ج. مصر: مطبعة العثمانیة، ۱۳۱۱ ق.
۴. ابنحجر هیتمی، احمدبنمحمّد (۸۹۹ـ ۹۷۴). الصواعق المحرقة. مقدّمه: سیّد طیّب جزائری. نجف: مکتبة الهدی (افست از چاپ مصر: مطبعة المیمنیة، ۱۳۱۲ ق)
۵. ابنحنبل، احمدبنمحمّد (۱۶۴ـ ۲۴۱). المسند. مصر: مطبعة المیمنیة، ۱۳۱۳ ق.
۶. ابنخلّکان، احمدبنمحمّد (۶۰۸ـ ۶۸۱) .وفیات الاعیان. تحقیق: محمّد محییالدّین عبدالحمید، ۶ ج. قاهرة: مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۴۸ م.
۷. ابندُرید، ابوبکر محمّدبنالحسن (م ۳۲۱ ق.) جمهرة اللّغة. تحقیق: رمزی منیر بعلبکی، ۳ ج. بیروت: دارالعلم للملأیین، ۱۹۸۷ م.
۸. ابنصباغ مالکی، نورالدّین علیبنمحمّد (۷۸۴ـ ۸۵۵). الفصول المهمّة فی معرفة احوال الأئمّة. بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۹ ق.
۹. ابنطاووس، سیّد رضیالدّین علی (۵۸۹ـ ۶۶۴). الملاحم و الفتن. بیروت: الاعلمی، ۱۴۰۸ ق.
۱۰. ابنعبدالبرّ قرطبی، یوسفبنعبداللّه (۳۶۸ـ ۴۶۳). الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ۴ ج. افست از چاپ بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۳۵۹ ق.
۱۱. ابنفارس رازی، احمد (م ۳۹۵). مُجمل اللّغة. تحقیق: زهیر عبدالمحسن سلطان، ۲ ج. بیروت: الرسالة، ۱۴۰۶ ق.
۱۲. ابنکثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل. النهایة فی الفتن و الملاحم. تحقیق: محمّد احمد عبدالعزیز زیدان، ۲ ج. بیروت: دارالجیل، ۱۴۰۸ ق.
۱۳. اردبیلی، محمّدبنعلی (م ۱۱۰۱). جامع الرواة، ۲ ج. قم: مکتبة المرعشی، ۱۴۰۳ ق.
۱۴. استرآبادی، سیّد شرفالدّین علی (قرن ۱۰). تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة. تحقیق: حسین استادولی. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۹ ق.
۱۵. امین عاملی، سیّد محسن (م ۱۳۷۱). البرهان علی وجود صاحبالزّمان. تهران: نینوی الحدیثة.
۱۶. بحرانی، سیّد هاشم (م ۱۱۰۷). البرهان فی تفسیر القرآن. تصحیح: سیّد محمود موسوی زرندی، ۵ ج. (همراه با مقدّمهی تفسیر مرآة الانوار، نوشتهی میرزا ابوالحسن عاملی) قم: دارالکتب العلمیّة، ۱۳۹۴ ق.
۱۷. ـــــــــــــ، حلیةالابرار: تحقیق: غلامرضا بروجردی .قم: مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، ۱۴۱۵ ق.
۱۸. ــــــــــــــ، المحجة فی ما نزل فی القائم الحجة. تحقیق: سیّد محمّد منیر میلانی. بیروت: مؤسّسة الوفاء، ۱۴۰۳.
۱۹. ـــــــــــــ، الیتیمة و الدرة الثمینة. تحقیق: فارس حسّون کریم. بیروت: اعلمی، ۱۴۱۵ ق.
۲۰. بخاری، محمّدبناسماعیل (۱۹۴ـ ۲۵۶). الصحیح، ۴ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۱ ق. (افست از چاپ استانبول: مطبعة العامرة)
۲۱. برقی،
۲۲. بروجردی، سیّد محمّد حسین (م ۱۳۸۰). جامعاحادیث الشیعة، ۲۶ ج. قم: مدینة العلم، ۱۳۹۹ـ ۱۴۱۸ ق.
۲۳. تاجری نسب، غلامحسین. انتظار مهدی، بذر انقلاب جهانی.تهران: بدر، ۱۳۵۸ ش.
۲۴.ــــــــــــــ، علوم قرآنی «اسباب نزول ـ ناسخ و منسوخ» (جزوه درسی). [ تکثیر]: تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قلهک، دانشکدهی الاهیّات و معارف اسلامی، ۱۳۷۰ ش.
۲۵. ـــــــــــــ، مهدویّت در قرآن و سنت، پایاننامه دکترای علوم قرآن و حدیث.
۲۶. ترمذی، محمّدبنعیسی (۲۰۹ـ ۲۷۹). الجامع الصحیح (السنن). تحقیق: احمد محمّد شاکر (ج ۱ و ۲)، محمّد فؤاد عبدالباقی (ج ۳)، کمال یوسف الحوت (ج ۵)، ۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۸ ق.
۲۷. تستری، محمّد تقی. قاموس الرجال. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ ق به بعد.
۲۸. جوهری، اسماعیلبنحماد (م ۳۹۸). تاج اللّغة و صحاح العربیة (الصحاح). تحقیق: احمد عبدالغفور عطّار، ۶ ج. بیروت: دارالعلم للملأیین، ۱۴۰۴ ق.
۲۹. جوهری، احمدبنمحمّدبن عیاش (م ۴۰۱). مقتضب الاثر (چاپ شده همراه با الاستنصار کراجکی). نجف: مطبعة العلویّة، ۱۳۴۶ ق.
۳۰- جوینی شافعی، ابراهیمبنمحمّد (۶۴۴ـ ۷۳۲). فرائد السمطین. تحقیق: محمّد باقر محمودی، ۲ ج. بیروت: محمودی، ۱۳۹۸ ق.
۳۱. حافظ شیرازی، شمسالدین (م ۷۹۱). دیوان. تصحیح: سیّد محمّدرضا جلالی نائینی، نذیر احمد. تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۲ ش.
۳۲. حرّانی، حسنبنعلی (قرن ۴). تحفالعقول عن آل الرسول. تحقیق: محمّدحسین الأعلمی. بیروت: الاعلمی، ۱۳۸۹ ق.
۳۳. حسکانی نیشابوری، عبیداللّهبنعبداللّه. (قرن ۵). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. تحقیق: محمّد باقر محمودی، ۳ ج. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ ق.
۳۴. حرّ عاملی، محمّدبنحسن (م ۱۱۰۴). اثباة الهداة بالنصوص و المعجزات. تصحیح: سیّد هاشم رسولی، ترجمه: محمّد نصرالهی، احمد جنّتی، ۷ ج. تهران: دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۵۷ ش.
۳۵. ــــــــــــــ، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة (وسائل الشیعة). تحقیق: مؤسّسة آلالبیت علیهمالسلام لاحیاء التراث، ۳۰ ج. قم: آلالبیت، ۱۴۰۹ ق.
۳۶. حمیری، عبداللّهبنجعفر (قرن ۳). قرب الاسناد. تحقیق: مؤسّسة آلالبیت علیهمالسلام لاحیاء التراث. قم. آلالبیت، ۱۴۱۳ ق.
۳۷. حویزی، عبد علیبنجمعة (قرن ۱۱). نورالثقلین. تصحیح: سیّد هاشم رسولی محلاتی، ۵ ج. قم: علمیّة، ۱۳۸۵ ق.
۳۸. خاتونآبادی، میرمحمّد صادق (م ۱۲۷۲). کشفالحق (اربعین). تصحیح: داوود میرصابری. تهران: بنیاد بعثت، ۱۳۶۱ ش.
۳۹. خزّاز قمی، علیبنمحمّد (قرن ۴). کفایة الاثر. تحقیق: عبداللّطیف الحسینی، قم: بیدار، ۱۴۰۱ ق.
۴۰. خزاعی رازی، ابوالفتوح (قرن ۶). رَوض الجِنان و رَوح الجَنان. تصحیح: محمّد جعفر یاحقّی، محمّد مهدی ناصح، ۲۰ ج. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۷۱ ش به بعد.
۴۱. دهخدا، علیاکبر (قرن ۱۴). لغتنامه، ۵۰ ج. تهران: لغتنامه، ۱۳۳۷ ش.
۴۲. ذهبی، شمسالدّین محمّد (م ۷۴۸). سِیَر اعلام النبلاء. تحقیق: شعیب الارنؤوط و همکاران، ۲۵ ج. بیروت: الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
۴۳. رازی، فخرالدّین محمّدبنعمر (م ۶۰۴). مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، ۱۶ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۰ ق.
۴۴. راغب اصفهانی، حسینبنمحمّد (م ۴۲۵). مفردات الفاظ القرآن. تحقیق: صفوان عدنان داوودی .دمشق: دارالقلم، بیروت: دارالشامیة، ۱۹۹۲ م.
۴۵. راوندی، قطبالدّین سعیدبنهبةاللّه (م ۵۷۳). الخرائج و الجرائح. تحقیق: مؤسّسة الامام المهدی علیهالسلام ، ۳ ج. قم: مؤسّسة الامام المهدی علیهالسلام ، ۱۴۰۹ ق.
۴۶. شریف رضی (۳۵۹ـ ۴۰۴). نهجالبلاغه. تحقیق: صبحی صالح. بیروت، ۱۳۸۷ ق.
۴۷. زبیدی حنفی، محمّدبنمحمّدمرتضی (م ۱۲۰۵). تاج العروس من جواهر القاموس. تحقیق: محمّد قاسم، محمّدبنابیراشد، ۱۰ ج. قاهره: مطبعة الخیریّة، ۱۳۰۷ ق.
۴۸. زیدبنعلی علیهالسلام (۷۸ـ ۱۲۰). تفسیر غریبالقرآن. تحقیق: حسنمحمّدتقی حکیم. بیروت: دارالعالمیة، ۱۴۱۲ ق.
۴۹. سبطابنالجوزی، شمسالدّین یوسف (م ۶۵۴). تذکرة الخواص. تحقیق: محمّد صادق بحرالعلوم. تهران: نینوی الحدیثة.
۵۰. سلمی شافعی، یوسفبنیحیی (قرن ۷). عقدالدرر فی اخبار المنتظر. تحقیق: عبدالفتاح محمّد حلو. قاهره: مکتبة عالم الفکر، ۱۳۹۹ ق.
۵۱. سلیمبنقیس هلالی (م ۷۶). کتاب سُلیم. تحقیق: محمّد باقر انصاری زنجانی، ۳ ج. قم: الهادی، ۱۴۱۵ ق.
۵۲. سمرقندی، ابواللّیث نصربنمحمّد (قرن ۴). بحرالعلوم. تحقیق: علیمحمّد معوّض، عادل احمد عبدالموجود، زکریّا عبدالمجید النّوتی، ۳ ج. بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ ق.
۵۳. سیوطی، جلالالدّین عبدالرّحمان (م ۹۱۱). الاتقان فی علوم القرآن.
۵۴. ـــــــــــ، تاریخ الخلفاء. تحقیق: محمّد محییالدّین عبدالحمید. قاهره: مکتبة التجاریة الکبری، ۱۹۵۲ م.
۵۵. ـــــــــــ، الدّرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور. تحقیق: خلیل المیّس، ۸ ج. بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
۵۶. ـــــــــــ، کفایة الطالب اللّبیب فی خصائص الحبیب صلیاللهعلیهوآلهوسلم (الخصائص الکبری). تصحیح: محمّد شریف الدّین حیدرآبادی، ابوبکر علوی حسینی، ۲ ج. حیدرآباد: دائرةالمعارف النظامیّة، ۱۳۲۰ ق.
۵۷. شبلنجی، مؤمنبنحسن (قرن ۱۴). نورالأبصار (همراه اسعاف الرّاغبین صبّان). تصحیح: احمد سعد علی. قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۸ ق.
۵۸. شرتونی لبنانی، سعیدبنعبداللّه (م ۱۹۱۲). اقربالموارد فی فصح العربیة و الشوارد، ۳ ج. بیروت: مطبعة مرسلی الیسوعیّة، ۱۸۸۹ م.
۵۹. شیبانی.
۶۰. صبّان، محمّدبنعلی (م ۱۲۰۶). اسعاف الرّاغبین (همراه نورالابصار شبلنجی). تصحیح: احمد سعد علی. قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۸ ق.
۶۱. صدوق، محمّدبنعلیبنبابویه (م ۳۸۱). التوحید. تصحیح: سیّد هاشم حسینی تهرانی. تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۸۷ ق.
۶۲. ـــــــــــ، الخصال. تحقیق: علیاکبر غفّاری. بیروت: اعلمی، ۱۴۱۰ ق.
۶۳. ـــــــــــ، علل الشرایع. بیروت: اعلمی، ۱۴۰۸ ق.
۶۴. ـــــــــــ، عیون اخبار الرّضا علیهالسلام . تصحیح: حسین الاعلمی. بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ ق.
۶۵. ـــــــــــ، کمالالدّین و تمام النعمة. تصحیح: علیاکبر غفّاری. تهران: صدوق، ۱۳۹۰ ق.
۶۶. ـــــــــــ، معانی الاخبار. تصحیح: علیاکبر غفّاری. بیروت: دارالمعرفة، ۱۳۹۹ ق.
۶۷. صعیدی، حسین یوسف موسی. الافصاح فی فقه اللّغة، ۲ ج. قاهره: مطبعة المدنی، ۱۳۸۴ ق.
۶۸. صفّار قمی، محمّدبنحسن (م ۲۹۰) .بصائر الدرجات. تصحیح: محسن کوچهباغی. قم: مکتبة المرعشی، ۱۴۰۴ ق.
۶۹. طبری (عامّی)، محمّدبن جریربن یزید (۲۲۴ـ ۳۱۰). جامعالبیان (تفسیر طبری). تحقیق: خلیل المیّس، ۱۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۸ ق.
۷۰. طبری (امامی)، محمّدبن جریربن رستم (قرن ۵). دلائل الامامة. تحقیق: مؤسّسة البعثة. قم: البعثة، ۱۴۱۳ ق.
۷۱. طبرسی، ابومنصور احمدبنعلی (قرن ۵). الاحتجاج. تحقیق: ابراهیم بهادری، محمّد هادی بِه، ۲ ج. تهران: اسوه، ۱۴۱۳ ق.
۷۲. طبرسی، ابوعلی فضلبن حسن (۴۶۸ـ ۵۴۸). إعلام الوری بأعلام الهدی. تصحیح: علیاکبر غفاری. بیروت: دارالمعرفة، ۱۳۹۹ ق.
۷۳. ـــــــــــ، جوامع الجامع، تصحیح: ابوالقاسم گرجی. تهران: دانشگاه تهران، قم: مرکز مدیریّت حوزه، ۱۴۱۰ ق.
۷۴. ـــــــــــ، مجمعالبیان. تصحیح: سیّد هاشم رسولی، ۵ ج. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ ق.
۷۵. طریحی، فخرالدّینبنمحمّد علی (م ۱۰۸۵). مجمعالبحرین و مطلع النیّرین. تحقیق: سیّد احمد حسینی، ۶ ج. تهران: المکتبة المرتضویّة، ۱۳۶۵ ش.
۷۶. طوسی، ابوجعفر محمّدبنحسن (۳۸۵ـ ۴۶۰). الامالی. تحقیق: مؤسّسة البعثة. قم: دارالثقاقة، ۱۴۱۴ ق.
۷۷. ـــــــــــ، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۰ ج. نجف: المطبعة العلمیّة، ۱۳۷۶ ق.
۷۸. ـــــــــــ، رجال. تحقیق: سیّدمحمّد صادق بحرالعلوم. نجف: المکتبة الحیدریّة، ۱۳۸۱ ق.
۷۹. ـــــــــــ، الغیبة. تحقیق: عباداللّه طهرانی، علی احمد ناصح. قم: مؤسّسة المعارف الاسلامیّة، ۱۴۱۱ ق.
۸۰. عبداللّهبنعبّاس (م ۶۸). صحیفة علیبن ابیطلحة. تحقیق: راشد عبدالمنعم الرجال. بیروت: دارالجیل، ۱۴۱۴ ق.
۸۱. عسقلانی، شهابالدّینابنحجر (۷۷۳ـ ۸۵۲). تهذیب التهذیب. تحقیق: خلیل المیس، ۱۴ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۴ـ ۱۴۰۹ ق.
۸۲. عهد عتیق. ترجمهی فاضلخان همدانی، لندن: مطبعهی واتس، ۱۸۵۶ م.
۸۳. عهد عتیق. ترجمهی از زبان عبرانی و…. لندن: مطبعهی لوه و برایدن، ۱۸۹۵ م.
۸۴. عیّاشی سمرقندی، ابوالنضرمحمّدبنمسعود (قرن ۴). تفسیرالعیّاشی. تصحیح: سیّدهاشم رسولی محلاّتی، ۲ ج. بیروت: اعلمی، ۱۴۱۱ ق.
۸۵. فرّاء بغوی، حسینبن مسعود (م ۵۱۶). معالم التنزیل فی التفسیر و التأویل، ۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۵ ق.
۸۶. فراتبن ابراهیم کوفی.تفسیر فرات الکوفی (قرن ۳). تحقیق: محمّد کاظم. تهران: وزرات ارشاد، ۱۴۱۰ ق.
۸۷. فیروزآبادی، مجدالدین محمّدبن یعقوب (۷۲۹ـ ۸۱۷). القاموس المحیط. تحقیق: ابوالوفاء هورینی، ۴ ج. بیروت: دارإحیاء التراث العربی، ۱۹۹۱ م.
۸۸. فیض کاشانی، محمّدمحسنبنمرتضی (م ۱۰۹۱).الصافی. تحقیق: سیّد حسن لواسانی، ابوالحسن شعرانی، ۲ ج. تهران: الاسلامیه، ۱۳۹۳ ق.
۸۹. ـــــــــــ، نوادر الاخبار. تحقیق: مهدی انصاری قمی. تهران: مؤسّسهی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ ش.
۹۰. فیّومی، احمدبن محمّد (م ۷۷۰). المصباح المنیر. بیروت: دارالفکر.
۹۱. قرطبی، محمّدبن احمد (م ۶۷۱). الجامع لأحکام القرآن، ۱۰ ج (+ یک جلدفهرست). بیروت: دارالکتب العلمیّة، ۱۴۰۸ ق.
۹۲. قمی، علیبنابراهیم (قرن ۴). تفسیر القمی. تصحیح: سیّد طیّب جزائری، ۲ ج. قم: دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق. (افست از چاپ نجف: مکتبة الهدی، ۱۳۸۶ ق.)
۹۳. قندوزی حنفی، سلیمانبنابراهیم (م ۱۲۹۴). ینابیع المودّة. مقدّمه: سیّد محمّد مهدی خرسان. کاظمیّه: دارالکتب العراقیّة، ۱۳۸۵ ق. (افست ازچاپ استانبول، ۱۳۰۲ ق.)
۹۴. کراجکی، محمّدبنعلی (م ۴۴۹). الاستنصار (همراه با مقتضب الاثر جوهری). نجف: مطبعة العلویّة، ۱۳۴۶ ق.
۹۵. ـــــــــــ، کنزالفوائد. تحقیق: عبداللّه نعمة، ۲ ج. بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۵ ق.
۹۶. کلینی، محمّدبنیعقوب (م ۳۲۹). الکافی. تصحیح: علیاکبر غفّاری، ۸ ج. تهران: دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۸۸ ق.
۹۷. گنجی شافعی، محمّدبنیوسف (م ۶۵۸). البیان فی اخبار صاحب الزّمان. تعلیق: سیّد محمّد مهدی خرسان. قم: الهادی، ۱۳۹۹ ق.
۹۸. متّقی هندی، علاءالدّین علی (م ۹۷۵). کنزالعمال. تصحیح: صفوة السقا، ۱۶ ج. بیروت: مؤسّسة الرسالة، ۱۴۰۵ ق.
۹۹. مجلسی، محمّد باقربنمحمّد تقی (۱۰۳۷ـ ۱۱۱۱). بحارالأنوار. تهران: مکتبة الاسلامیّة، دارالکتب الاسلامیّة، ۱۳۷۶ـ ۱۳۹۲ ق.
۱۰۰. ـــــــــــ، مرآة العقول. تصحیح: سیّد هاشم رسولی، ۲۶ ج (+ ۲ جلدمقدّمه). تهران: دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۴ ق.
۱۰۱. مشهدی، محمّدبن محمّدرضا (قرن ۱۲).کنزالدقائق و بحرالغرائب. تحقیق: حسین درگاهی، ۱۴ ج. تهران: وزارت ارشاد، ۱۳۶۶ ش.
۱۰۲. مفید، محمّدبن محمّدبن نعمان (م ۴۱۳) .الاختصاص. تصحیح: علیاکبر غفّاری. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ ق.
۱۰۳. ـــــــــــ، الارشاد. تحقیق: مؤسّسة آلالبیت علیهمالسلام لإحیاء التراث، ۲ ج. قم: مؤسّسة آلالبیت، ۱۴۱۳ ق.
۱۰۴. مکرم، عبدالعال سالم [ و] احمد مختار عمر. معجم القرائات القرآنیّة، ۸ ج. تهران: اسوه، ۱۴۱۲ ق.
۱۰۵. میبدی، رشیدالدّین. کشف الاسرار و عدّة الابرار. تصحیح: علیاصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
۱۰۶. میرلوحی اصفهانی، سیّد محمّد (قرن ۱۱).گزیدهی کفایةالمهتدی. تصحیح و گزینش: گروه احیای تراث فرهنگی. تهران: وزارت ارشاد، ۱۳۷۳ ش.
۱۰۷. میلانی، سیّد علی. نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الأنوار، ۱۲ ج. قم: مطبعة مهر، ۱۴۱۴ ق.
۱۰۸. نباطی عاملی، زینالدین علیبنیونس (م ۸۷۷). الصراط المستقیم. تصحیح: محمّد باقر بهبودی، ۳ ج.تهران: مکتبةالمرتضویّة، ۱۳۸۴ ق.
۱۰۹. نسائی، احمدبن شعیب (۲۱۵ـ ۳۰۳). تفسیر النسائی. تحقیق: صیری عبدالخالق شافعی، سیّدبنعبّاس الحلیمی، ۲ ج. قاهرة: مکتبة السنّة، ۱۴۱۰ ق.
۱۱۰. نعمانی، محمّدبنابراهیم (قرن ۴). الغیبة. تحقیق: علیاکبر غفّاری. تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ ق.
۱۱۱. نوری، حسینبنمحمّد تقی (۱۲۵۴ـ ۱۳۲۰). کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار. مقدّمه: سیّدعلی حسینی میلانی. تهران: نینوی الحدیثة، ۱۴۰۰ ق.
۱۱۲. نیشابوری، مسلمبنحجّاج. (۲۰۶ـ ۲۶۱). الصحیح. تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقی، ۵ ج. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ ق.
۱۱۳. نیلی، بهاءالدّین علیبنعبدالکریم (قرن ۹). منتخب الانوار المضیئة. تحقیق: عبداللّطیف الکوه کمری. قم: مطبعة الخیّام، ۱۴۰۱ ق.
۱۱۴. یسوعی، فردیسان توتل. المنجد فی الاعلام. بیروت: دارالمشرق، ۱۹۸۲ م.
آخرین دیدگاه‌ها